گرایش : فقه و مبانی حقوق اسلامی
دانشگاه آزاد اسلامی
واحد یاسوج
دانشکده علوم انسانی، گروه الهیات
پایان‌نامه برای دریافت درجه کارشناسی ارشد «M.A.»
گرایش: فقه و مبانی حقوق اسلامی
عنوان:
بررسی خمس از دیدگاه فقهای امامیه و فقهای اهل سنت
استاد راهنما:
دکتر علی پورجواهری
استاد مشاور:
دکتر محمدباقر عامری‌نیا
فهرست مطالب
عنوان صفحه
چکیده ۱
مقدمه ۲
فصل اول: کلیات
۱- کلیات ۳
۱-۱- طرح تحقیق ۳
۱-۱-۱- بیان مسأله ۳
۱-۱-۲- پرسش اصلی تحقیق ۳
۱-۱-۳- فرضیه‌های تحقیق ۳
۱-۱-۴- اهداف تحقیق ۳
۱-۱-۵- سوابق تحقیق ۳
۱-۱-۶- جنبه نوآوری تحقیق ۳
۱-۱-۷- روش تحقیق ۳
۱-۱-۸- محدودیت‌ها و مشکلات ۳
۱-۲- مفاهیم ۳
۱-۲-۱- معنای لغوی خمس، فیء، انفال و غنیمت ۳
۱-۲-۲- معنای اصطلاحی خمس ۳
۱-۲-۳- تفاوت غنیمت، فیء و انفال ۳
۱-۳- ادله خمس ۳
۱-۳-۱- ادله قرآنی ۳
۱-۳-۲- ادله روایی ۳
۱-۳-۳- دلیل اجماع ۳
فصل دوم: پیشینه تاریخی و فقهی خمس
۲- پیشینه تاریخی و فقهی خمس ۳
۲-۱- خمس در عصر پیامبر گرامی اسلام (ص) ۳
۲-۱-۱- منابع خمس ۳
۲-۱-۲- موارد مصرف خمس ۳
۲-۲- خمس در دوران خلفا ۳
۲-۳- خمس در زمان ائمه (ع) ۳
۲-۳-۱- منابع خمس ۳
۲-۳-۲- توزیع خمس ۳
۲-۴- خمس در عصر غیبت ۳
۲-۴-۱- منابع خمس ۳
۲-۴-۱-۱- غنیمت ۳
۲-۴-۱-۲- ارباح مکاسب ۳
۲-۴-۱-۳- زمین انتقال یافته از مسلمان به ذمّی ۳
۲-۴-۱-۴- معدن ۳
۲-۴-۱-۵-مال حلال آمیخته به حرام ۳
۲-۴-۱-۶- کنز ۳
۲-۴-۱-۷- غوص ۳
۲-۵- نتیجه بحث ۳
فصل سوم: دیدگاه فقهای امامیه و اهل سنت در خصوص منابع اصلی خمس
۳- دیدگاه فقهای امامیه و اهل سنت در خصوص منابع اصلی خمس ۳
۳-۱- دیدگاه اهل سنت دربارۀ خمس ۳
۳-۲- دیدگاه شیعه دربارۀ خمس ۳
۳-۳- دلایل اهل تسنن بر انحصار خمس در غنیمت جنگی ۳
۳-۳-۱- پاسخ دلیل اول ۳
۳-۳-۲- پاسخ دلیل دوم ۳
۳-۳-۳- چکیدۀ دیدگاهها ۳
۳-۳-۴- حکم زمین غنیمتی ۳
۳-۴- مالکیت عمومی ۳
۳-۴-۱- وجوه تمایز میان ملکیت عمومی و دولتی ۳
۳-۴-۲- جهاد ابتدایی ۳
۳-۴-۳- جایگاه خمس در جهاد بی‌اذن امام ۳
۳-۴-۴- جهاد دفاعی ۳
۳-۴-۵- جنگ مسلمان با مسلمان‌نما ۳
۳-۵- معادن از دیدگاه فقها ۳
۳-۵-۱- نظریات حقوقی دربارۀ معادن ۳
۳-۵-۵-۱- دیدگاه اول ودلایل آن ۳
۳-۵-۵-۲- دیدگاه دوم و دلایل آن اشتراک در معادن ۳
۳-۵-۵-۳- دیدگاه سوم و دلایل آن ۳
۳-۵-۵-۴- بررسی دیدگاهها ۳
۳-۵-۵-۵- ردّ دلایل و قول به اشتراک معادن ۳
۳-۵-۵-۶- راههای ثبوت حق ویژه در معادن ۳
۳-۵-۵-۷- سرچشمۀ حق ویژه در معدن و حکم خمس آن ۳
۳-۵-۶- خمس جواهر دریایی ۳
۳-۵-۷- عنبر ۳
۳-۵-۸- ثروتهای دریایی ۳
۳-۶- کنز (گنج) ۳
۳-۶-۲- ویژگیهای مشترک معدن، گنج و جواهر دریایی ۳
۳-۷- خمس مال حلال مخلوط به حرام ۳
۳-۸- خمس زمین انتقالی ۳
۳-۸-۱- خمس زمین ذمی ۳
۳-۹- جایگاه خمس ارباح مکاسب ۳
۳-۹-۱- دیدگاه فقها ۳
فصل چهارم: مصارف خمس
۴- مصارف خمس ۳
۴-۱- دیدگاه فقها ۳
۴-۲- تقسیم خمس بعد از نبی ۳
نتیجه گیری ۳
فهرست منابع
چکیده
یکی از تدابیر دین مبین اسلام در رفع نیازهای مالی جامعه، فریضه خمس می‌باشد که در کنار زکات واجب گردیده است و از نظر مشهور فقها جهت تأمین هزینه‌های سادات که از زکات محرومند و نیز سهم امام (ع) مورد استفاده قرار می‌گیرد.
با توجه به اختلافاتی که در وجوب خمس در عصر غیبت، موارد آن و نیز مصارف خمس بین فقهای امامیه و اهل سنت وجود دارد هدف این پژوهش بررسی خمس از منظر مذاهب خمسه در قالب یک تحقیق نظری به شیوه کتابخانه‌ای می‌باشد به نحوی که وجوه افتراق و اشتراک مذاهب خمسه در سه محور حکم، منابع و مصارف خمس مورد بررسی قرار گرفته است. مهمترین یافته‌های این پژوهش عبارت‌اند از:
فقهای مذاهب خمسه معتقدند که خمس واجب است. دیدگاه غالب فقهای اهل سنت انحصار خمس به غنائم جنگی است اما خمس نزد فقهای امامیه در منابع هفت‌گانه (غنیمت، ارباح مکاسب، زمین منتقله به ذمی، معدن، کنز، غوص، مال حلاب آمیخته به حرام، معدن) واجب است. فقهای امامیه در شش چیز (سهم خدا، سهم پیامبر، سهم ذی‌القربی، سهم ایتام، سهم مساکین، سهم در راه‌ماندگان) و فقهای اهل سنت (حنیفه، شافعیه، مالکیه) مصارف خمس را در پنج چیز (سهم پیامبر، سهم ذی‌القربی، سهم ایتام، سهم مساکین، سهم در راه‌ماندگان) خلاصه کرده‌اند.
واژه های کلیدی: خمس، فقه امامیه، اهل سنت، منابع خمس، مصارف خمس.
مقدمه
تردیدی نیست که اسلام به صورت یک مکتب اخلاقی، فلسفی و یا اعتقادی محض ظهور نکرد؛ بلکه به عنوان یک آیین جامع ـ که تمام نیازهای مادی و معنوی در آن پیش بینی شده ـ پا به عرصه ظهور گذاشت. از سوی دیگر، این مکتب از همان عصر رسول خدا(ص) با تأسیس حکومت همراه بود؛ در نتیجه برای اداره آن نیاز به یک پشتوانه مالی غنی و منظم داشت که بتواند در سایه تشکیل حکومت اسلامی از بینوایان، بیماران، بی سرپرستان، معلولان و یتیمان جامعه دستگیری نماید و این خلأ اقتصادی را پرکند. خداوند متعال با نزول آیات زکات دست یاری و رحمت بی پایانش را به کمک نبی اکرم(ص) فرستاد و با واجب ساختن زکات، این نقص و کاستی را برطرف کرد. این فریضه الهی از مالیاتهایی است که در حقیقت جزو اموال عمومی جامعه اسلامی محسوب می شود و نیز به غیر بنی هاشم «سادات» اختصاص دارد و لذا مصارف آن عموماً موارد یاد شده است. ولی امام به عنوان رئیس حکومت نیز هزینه هایی دارد که باید تأمین شود. او برای پیشبرد نظام اسلامی و اداره جامعه، به بودجه فراوانی نیاز دارد. فریضه خمس برای تأمین این منظور، بر متمکنان جامعه واجب گردیده است. خمس یکی از مسلّمات اسلام است که قرآن مجید وجوب آن را به صراحت بیان نموده است. قرآن ادای خمس را با ایمان به خداوند پیوند زده است. از اینجا روشن می شود که نه فقط اعتقاد به وجوب خمس، بلکه ادای آن از ضروریات دین است. آنچه بین شیعه و اهل سنت مشترک و مسلّم است، وجوب خمس بر اموال جنگی است. ولی مکتب اهل بیت(ع) با توجه به ظاهر آیه خمس و نظر به عرف و لغت، علاوه بر اموال غنیمت جنگی، خمس هر چیزی را که بر آن در لغت و عرف، غنیمت و فواید صدق می کند، واجب می داند و روایات فریقین را بر این مطلب دلیل آورده است. اما اکثر اهل سنت وجوب خمس را فقط بر اموال جنگی منحصر کرده اند، اگر چه برخی از آنها خمس را بر گنج و برخی دیگر بر اشیا نیز لازم می دانند. فلسفه اختصاص خمس به خاندان پیامبر هم این است که از یک طرف از زحمات پیوسته آن خاندان تقدیر به عمل آید و هم آنها از نظر اقتصادی به مردم نیاز نداشته باشند و از همه مهم تر در اداره نظام جامعه کمکی به این خاندان باشد.
این پژوهش با پرداختن به بررسی خمس از دیدگاه مذاهب پنج‌گانه به شکل تطبیقی سعی دارد به گوشه ای از قدرت و قوت حکومت اسلامی در حمایت از سلامت اقتصادی جامعه اشاره نماید.
۱-۱-۱- بیان مسأله
خمس در اسلام، جایگاه ویژه‌ای دارد و از فرایض مالى مسلمانان محسوب مى گردد. فقهاى اهل سنّت، خمس را فقط در غنایم جنگى و گنج و معادن، واجب مى دانند، لیکن از نظر فقهاى شیعه، خمس بر هفت چیز واجب است. (شیخ طوسی، ۱۴۰۶ق، ص۱۱۶)
اهل سنّت مانند ما شیعیان، در مواردى به وجوب خمس در غیر غنایم جنگى معتقدند، لیکن در این مسئله میان مذاهب چهارگانه حنفى، مالکى، حنبلى و شافعى، تفاوت نظر وجود دارد. حنفى ها به جز غنیمت جنگى، در «معدن و رِکاز» نیز خمس را واجب مى دانند، اما مى گویند: معادن سه قسم است و یک قسم آن، خمس دارد. در گنج نیز خمس واجب مى باشد و مصرف آن دو مانند غنیمت جنگى است. مالکى ها مى گویند: در گنج و معدن طلا و نقره، خمس واجب است و مصرف آنها را مانند غنایم جنگى مى دانند. شافعى ها و حنابله مى گویند: در رِکاز یا گنج، خمس واجب است. با توجه به اینکه بین فقهای امامیه و اهل سنت از یکسو و خود فقهای اهل سنت از سوی دیگر در متعلقات و احکام خمس اختلاف نظر و ابهاماتی وجود دارد، لازم است این اختلافات و ابهامات مورد بررسی و تبیین قرار بگیرد. (همان منبع، ۱۱۷).
لذا در این پایان نامه بر‌آنیم تا با بررسی دیدگاه فقهای مذاهب خمسه در خصوص خمس وجوه افتراق و اشتراک آنها را استخراج و موضوع را به شکل تطبیقی و علمی مورد تجزیه و تحلیل قرار دهیم
۱-۱-۲- پرسش اصلی تحقیق
– وجوه افتراق و اشتراک مذاهب خمسه در مورد خمس چیست؟
۱-۱-۳- فرضیه‌های تحقیق
- مذاهب خمسه در اصل وجوب خمس اشتراک نظر دارند.
- مذاهب خمسه در تعلق گرفتن خمس به غنائم جنگی اشتراک نظر دارند و در سایر متعلقات خمس اختلاف نظر دارند.
- وتعلق خمس به زائد بر موونه، مال مخلوط به حرام و زمینی که ذمی از مسلمان مسلمان می‌خرد مختص به فقه امامیه است
- مذاهب خمسه در مصرف خمس چه از جهت نحوه تقسیم و چه از جهت نحوه هزینه کردن اختلاف نظر دارند.
۱-۱-۴- اهداف تحقیق
- بررسی دیدگاه مذاهب خمسه در خصوص خمس چه از جهت حکم تکلیفی، متعلقات و مصارف آن.
- بررسی و استخراج وجوه اشتراک مذاهب خمسه در خصوص خمس.
- بررسی و استخراج وجوه افتراق مذاهب خمسه در خصوص خمس.
- بررسی و تحلیل ادله مذاهب خمسه در خصوص خمس.
۱-۱-۵- سوابق تحقیق
نگارنده این پژوهش در خصوص بحث خمس در فقه امامیه و اهل سنت به شکل تطبیقی کتاب مستقلی نیافته است و اگرچه در لابلای کتب فقهی مباحثی با عنوان خمس وجود دارد ولی به کاری جامع که تا کنون تفاوت خمس را از منظر فقهای پنج‌گانه مورد بررسی قرار دهد برخورد نکردم. البته در این خصوص می توان به کتاب « خمس، چالش‌ها و راهکارها » نوشته دفتر تبلیغات اسلامی شعبه خراسان رضوی که بحث تحولات تاریخی خمس را مورد بررسی قرار داده است، می‌توان اشاره نمود (دفتر تبلیغات اسلامی، ۱۳۸۶).
همچنین کتاب « روش محاسبه خمس طبق نظر نه تن از مراجع تقلید» تألیف علی اصغر ظهیری از دیگر کتبی است که بحث خمس را به شکل مختصر ازمنظر فقهی مورد بحث قرار داده است (ظهیری، ۱۳۸۲). همچنان کتاب «بررسی تاریخی و فقهی خمس» به قلم عبدالرحمن انصاری و مصطفی آخوندی توسط انتشارات بوستان کتاب به چاپ رسیده است (انصاری و آخوندی، ۱۳۸۶).
همچنین فداحسین عابدی مقاله‌ای با عنوان « بررسی خمس از دیدگاه شیعه و اهل سنت» به نگارش در آورده که در مجله طلوع به چاپ رسیده است (عابدی، ۱۳۸۷).
۱-۱-۶- جنبه نوآوری تحقیق
اگرچه در خصوص خمس و مطالعه تطبیقی آن در مذاهب ۵ گانه مقالاتی نگاشته شده است اما کاری جامع که همه زوایای خمس را در مذاهب پنج گانه مورد بررسی قرار دهد انجام نشده است. این پایان‌نامه می‌تواند این مهم را به انجام برساند.
۱-۱-۷- روش تحقیق
روش استدلالی و تحلیل منطقی و عقلانی که از ویژگی تحقیقات کتابخانه ای می‌باشد که در این تحقیق با استفاده از منابع و مطالعات کتابخانه‌ای از جمله کتب، مقالات، پایان‌نامه‌ها، کتابخانه الکترونیک، مطالب، جمع‌آوری و مورد استفاده واقع گردیده است.
۱-۱-۸- محدودیت‌ها و مشکلات
با توجه به کمبود کتب مرجع و مهم در خصوص مباحث فقهی، برای تهیه منابع سفرهایی را به شهر قم انجام داده و برای تهیه منابع به مرکز فقهی اهل بیت (ع) و کتابخانه بزرگ فقهی آیت‌الله فاضل لنکرانی و کتابخانه تخصصی فقه قم مراجعه نمودم. برای ترجمه مطالب عربی نیز با سختی‌هایی مواجه شدم.
۱-۲- مفاهیم
۱-۲-۱- معنای لغوی خمس، فیء، انفال و غنیمت
خمس، در فرهنگ لغت به معنای «یک‌پنجم» و جمع آن «اخماس» است (ابن منظور، ۱۴۰۵ق، ج ۶، ص۱۱۵).
فیء، در لغت به معنای بازگشت است. به هر مالی که از کفار، بدون جنگ به دست می‌آید فیء گفته می‌شود (پیشین، ج ۱، ص۶۱۴).
انفال، جمع نفل است، به معنای غنیمت و هبه، یا جمع نفل است به معنای زیاده که منظور در شرع غنایم جنگی و یا هر مالی است که مالک خاص ندارد (راغب اصفهانی، مفردات قرآن، فضل بن حسن، مجمع‌البیان، ج ۴، ۱۴۱۵). از امام محمد باقر و امام صادق (ع) روایت است: «انفال به هر مالی گفته می‌شود که از دار حرب بدون جنگ به دست آید که اهل آن از آن کوچ کرده‌باشند.» (راوندی، ۱۳۵۶، ص۱۶۵)
غنیمت، به دست آمدن چیزی بدون زحمت است. صاحب مفردات الفاظ قرآن گفته است: دستیابی به منفعت و سود است. سپس درباره هر سود به دست آمده‌ای که در سایه پیروزی بر دشمن و یا کسب کار فراهم گردیده، به کار رفته است (لسان‌العرب و مفردات الفاظ قرآن به نقل از ظهیری، ۱۳۸۸، ص۳۷).
مان
