گرایش :جزا و جرم شناسی
دانشگاه آزاد اسلامی واحد دامغان
پایان نامه جهت اخذ درجه کارشناسی ارشد دررشته حقوق جزا و جرم شناسی
عنوان
بررسی تأثیر انگیزه در ارتکاب جرم و میزان مجازات
استاد راهنما
دکتر سید محمود مجیدی
استاد مشاور
دکتر بهنام یوسفیان شورهدلی
بهار ۱۳۹۳
(در فایل دانلودی نام نویسنده موجود است)
چکیده
عنصر معنوی هر جرمی معمولاً با انگیزه یا داعی شروع میشود و انگیزه که مجرم را وادار به ارتکاب جرم میکند اساساً تأثیری در مسئولیت کیفری ندارد و به رغم مخالفتهایی که با این ادعا وجود دارد مشهور حقودانان آن را از مسلمات حقوق جزا میدانند؛ اما شناسایی خود انگیزه اهمیت فراوانی دارد؛ زیرا ابهامات و برداشتهای متفاوتی که در مورد آن وجود دارد گاهی موجب به اشتباه افتادن نویسندگان حقوقی و بویژه متصدیان امر قضا میشود؛ بنابراین، انجام تحقیقی در این خصوص بدون فایده نخواهد بود. بر اساس نتایج حاصل از تحقیق، در حقوق جزا، اصل بر این است که انگیزه در تحقق جرم و تعیین نوع مجازات تأثیری ندارد و این به دلایلی چون حفظ مصلحت اجتماع و تقدم آن بر منافع فردی است. اما بر این اصل استثنائاتی وارد است، بطوریکه قانونگذار در مواردی انگیزه شخص را در ارتکاب فعل مجرمانه مستقیم و یا غیرمستقیم در احراز مجرمیت و مسئولیت کیفری دخیل دانسته است؛ مستقیم از این جهت که در برخی موارد خاص و استثنایی خود قانونگذار صراحتاً توجه به انگیزه و اهمیت آن را در تحقق جرم و یا تعیین مجازات مورد تأکید قرار داده است و غیرمستقیم از این جهت که امروزه قضات در چارچوب قانون اختیار کافی جهت تطبیق مجازات با شخصیت مجرمین و از جمله انگیزه مرتکبین در ارتکاب جرم را دارند. به همین خاطر انگیزه یکی از عوامل تعیینکننده شخصیت است و نقش مهمی در شناسایی شخصیت حقیقی و واقعی مجرمین و در نهایت فردیکردن مجازاتها و اقدامات تأمینی ایفاء میکند.
واژههای کلیدی: انگیزه، مسئولیت کیفری، تحقق جرم، میزان مجازات، فردی کردن مجازاتها واقدامات تأمینی
فهرست کلی مطالب
مقدمه۱
الف ـ بیان مسأله۳
ب ـ سابقه تحقیق۴
ج ـ اهداف و کاربردهای تحقیق۵
د ـ سؤالات تحقیق۵
ه ـ فرضیههای تحقیق.۶
و ـ روش تحقیق۶
ز ـ معرفی پلان و ساختار تحقیق۶
فصل اول ـ مفاهیم اساسی نظری و درآمدی بر تحلیل جرمشناختی و روانشناختی انگیزه
مبحث اول ـ مفاهیم.۹
گفتار اول ـ واژهشناسی.۱۰
الف ـ انگیزه۱۰
ب ـ اراده.۱۲
ج ـ قصد مجرمانه.۱۳
گفتار دوم ـ تفکیک انگیزه از سایر مفاهیم مشابه.۱۴
الف ـ تفکیک انگیزه از قصد مجرمانه عام (سوءنیت عام)۱۴
ب ـ تفکیک انگیزه از قصد مجرمانه خاص(سوءنیت خاص).۱۴
ج ـ تفکیک انگیزه از تحریک.۱۷
مبحث دوم ـ آموزههای کیفری انگیزه.۱۸
گفتار اول ـ انگیزه و آموزههای مکتب کلاسیک.۱۹
گفتار دوم ـ انگیزه و آموزههای مکتب تحققی۲۱
گفتار سوم ـ انگیزه در مکتب دفاع اجتماعی نوین۲۴
گفتار چهارم ـ انگیزه و آموزههای مکتب کیفری اسلام.۲۶
مبحث سوم ـ تحلیل جرمشناختی و روانشناختی انگیزه۲۸
گفتار اول ـ تحلیل جرمشناختی انگیزه.۲۹
الف ـ طبقهبندی جرایم بر مبنای انگیزه از دیدگاه جرمشناسی۳۱
۱ـ جرم ابتدایی۳۲
۲ـ جرم سودبخش.۳۲
۳ـ جرم عدالتخواهی کاذب۳۳
۴ـ جرم سازمانیافته.۳۴
ب ـ تفکیک انگیزه از سایر مفاهیم جرمشناسی.۳۴
۱ـ علت.۳۵
۲ـ شرط۳۶
۳ـ عامل۳۷
گفتار دوم ـ تحلیل روانشناختی انگیزه۳۹
الف ـ ماهیت انگیزه از دیدگاه روانشناختی۴۰
ب ـ اقسام انگیزه از دیدگاه روانشناختی۴۱
فصل دوم ـ کیفیت تأثیرگذاری انگیزه در حقوق جزا
مبحث اول ـ تأثیر انگیزه در تحقق جرم۴۵
گفتار اول ـ انگیزه به عنوان عنصر تشکیلدهنده جرم.۴۶
الف ـ قتل عمدی به اعتقاد مهدورالدم بودن۴۷
ب ـ آدمربایی۴۹
ج ـ نشراکاذیب.۵۱
د ـ افترای عملی.۵۲
و ـ انگیزه معتاد کردن دیگری۵۲
گفتار دوم ـ انگیزه به عنوان عاملموجهه۵۳
الف ـ به عنوان دفاع مشروع.۵۴
ب ـ به عنوان ضرورت.۵۵
ج ـ به عنوان رضایت بزهدیده.۵۷
د ـ به عنوان حکم قانون و امر آمر قانونی۵۹
مبحث دوم ـ تأثیر انگیزه در تعیین مجازات۶۰
گفتار اول ـ در معافیت از مجازات۶۷
الف ـ انگیزه خدمت به مردم۶۷
ب ـ انگیزه از بین بردن فساد در زمین.۶۷
ج ـ علم به بیگناهی متهم۶۸
د ـ انگیزه تأمین حوائج مردم۶۹
گفتار دوم ـ در تشدید مجازات.۶۹
الف ـ اخلال در نظم و امنیت عمومی و مقابله با حکومت۷۰
ب ـ انگیزه فساد در زمین.۷۲
ج ـ انگیزه براندازی حکومت.۷۲
د ـانگیزه خرابکاری در صنایع نفت.۷۳
گفتار سوم ـ در اعمال تخفیف، تعلیق و آزادی مشروط۷۳
الف ـ در اعمال تخفیف.۷۶
ب ـ در اعمال تعلیق.۷۷
ج ـ در اعمال آزادی مشروط.۷۹
نتیجهگیری.۸۰
پیشنهادات۸۱
فهرست منابع۸۳
مقدمه
مطالعه و بررسی انگیزههای بزه، یکی از وظایف اساسی جرمشناسی است. از آنجایی که جرمشناسی به عنوان دانش جدیدی که سعی دارد با بهرهگیری از علوم مختلف به بررسی وشناخت علل وقوع جرم بپردازد و با بهرهگیری از این شناخت میخواهد برای ارائه راههای اصلاح و تربیت و بازپذیری اجتماعی مجرمین و انجام تدابیر پیشگیرانه اقدام نماید و این پدیده را در دو مرحله متمایز مورد بررسی قرار میدهد. در مرحله اول، از علل و عواملی بحث میکند که موجبات ارتکاب جرم را فراهم ساخته و شخص را به ارتکاب آن برانگیخته است، این عوامل ممکن است فردی یا اجتماعی باشد. در مرحله دوم، بهترین و مؤثرترین راهها را برای پیشگیری از ارتکاب جرم و اصلاح و تربیت مجرمین مورد بحث بررسی قرار میدهد. برای مبارزه با جرم که جان، مال و امنیت همه افراد جامعه را به خطر میاندازد، شناخت بزهکار و پیبردن به عواملی که بر روی او تأثیر بخشیده است به صورتی گسترده و عمیق لازم میباشد؛ زیرا تا وقتی که از کلیه خصوصیات بزهکار آگاهی لازم به دست نیاید و طریقه و علت واکنش بزهکار مورد بررسی قرار نگیرد، مبارزه با جرم غیر ممکن است و نمیتوان بزهکار را به انسانی سالم، شرافتمند و سازگار تبدیل کرد و از آنجایی که انگیزه و داعی عاملی است که بزهکار را به ارتکاب جرم تحریک و تشویق میکند و به عبارت دیگر، در ارتکاب عمل، انگیزه نقش مؤثری دارد. همین انگیزه است که باعث پیدایش اراده مجرمانه و در نتیجه، ارتکاب جرم میشود. بنابراین جستجوی انگیزههای ارتکاب جرم، عامل مهمی در شناسایی شخصیت بزهکاران است.
اگرچه شناخت انگیزههای بزه و علل و عوامل ارتکاب جرم از وظایف و اهداف جرمشناسی است، اما حقوق جزا نیز بطور کامل نسبت به انگیزههای جرم بیتوجه نیست. خوشبختانه حقوق جزا تحت تأثیر بررسیها و تحقیقات ارزنده جرمشناسی، دستخوش دگرگونیهایی شده و راه پیشرفت و تحول را به سوی خود باز کرده است. به واسطه همین ارتباط متقابلی که میان جرمشناسی و حقوق جزا وجود دارد در قلمرو حقوق جزا نیز به انگیزه و داعی با الهام از اندیشههای اصلاح و درمان و فردی کردن مجازاتها توجه خاصی مبذول میگردد؛ چراکه نیل به این اهداف در گرو شناسایی شخصیت بزهکاران و انگیزههای آنان است.
امروزه، انگیزه میتواند به عنوان وسیلهای برای مبارزه با بزهکاری و پیشگیری از جرایم و مهمتر از آن سعی در انسانی ساختن قوانین و هماهنگ کردن و انطباق آنها با شخصیت بزهکاران باشد. انگیزه ارتکاب جرم، یکی از عواملی است که میتواند عدالت را بر واقعیتها برقرار سازد. توجه به انگیزه، خاص قضات اندیشمند و متفکر است و قضات صرفاً مقلد و خشک مغز را مجالی برای درک این مهم نیست.
از سوی دیگر توجه به انگیزه میتواند شاخصی بینالمللی در رعایت حقوق بشر باشد و دولتهای سرکوبگر و مستبد را از دولتهای بشردوست و انسانگرا تفکیک نماید. در کشورهای دمکراتیک پذیرش حق متفاوت بودن به معنای پذیرش و به رسمیت شناختن توجه به انگیزه ارتکاب جرم است. ولی در کشورهای سرکوبگر و استبدادی که اصولاً تمایل به یکسانی و یکنواختی دارند و یک شیوه فکری واحد بر افراد تحمیل میشود و خواهان انسانهایی همانند شده و یک شکل هستند به انگیزه و شخصیت افراد توجهی نمیشود و اگر هم توجه شود به منظور مجازات و سرکوبی شدید مجرمان است نه اصلاح و درمان آنان.
انگیزه همچنین جایگاه ویژهای در بین مکاتب کیفری و آموزههای کشورهای مختلف به خود اختصاص داده است و مفهوم انگیزه در چارچوب حقوق کیفری بعد از مدتهای مدیدی، توجه نویسندگان بسیاری را به خود جلب کرده است و در طی زمان، تفسیر این مفهوم (انگیزه) در بین جرمشناسان و علمای حقوق کیفری تبدیل به موضوع بحثهای بسیاری گردید و باعث بوجود آمدن نظریههای متفاوتی در محدوده حقوق جزا گردید؛ ولی نقطه مشترک این نظریات توافق آنها در زمینه اهمیت انگیزه جرم بر درجه مسئولیت کیفری مجرم و تأثیر آن در انتخاب مناسبترین و بهترین نوع مجازات و اقدامات تأمینی و تربیتی است.
تأثیر انگیزه در حقوق جزا، از یک طرف ریشه در اخلاق و وجدان جمعی دارد؛ چرا که ارزش اخلاقی همه اعمال انسانی، کاملاً به انگیزههایی بستگی دارد که از ابتدا موجود بودهاند و این چنین میباشد که انگیزهها از نقطه نظر فردی و درونی به عنوان یک معیار برای ارزش اخلاقی عمل یا اهمیت آن محسوب میشوند. وجدان جمعی و افکار عمومی نیز قائل به تفکیک بین انگیزههای شریف و پست هستند و خواستار تشدید مجازات نسبت به مجرمانی که دارای انگیزههای پست و زنندهای هستند، میباشد و با مجرمانی که دارای انگیزههای نیکو و شرافتمندانهای بودهاند، احساس همدردی نموده، خواستار بخشش و گذشت و یا تخفیف و تعدیل مجازات نسبت به آنها هستند.
از طرف دیگر، تحت تأثیر و نفوذ جرمشناسی است که در حقوق کیفری جهت تعیین مسئولیت بزهکار، به شناسایی شخصیت مجرم توجه خاصی مبذول میشود؛ چرا که جدایی شخصیت انسان از اعمالش به هیچ وجه صحیح نیست انگیزه که جزئی از شخصیت فرد را تشکیل میدهد، در ارتکاب عمل مجرمانه نقش مؤثری دارد. بدین ترتیب لازم است که به انگیزه در مرحله دادرسی و تعیین جرم و مجازات توجه بیشتری شود تا مجازات متناسب با شخصیت واقعی آنان باشد.
الف ـ بیان مسأله
انگیزه مقصد نهایی و هدف اصلی مجرم از ارتکاب جرم میباشد و ممکن است در جرایم مختلف به صورتهای متفاوت منظور شود.گاه ممکن است نفع شخصی و جمعآوری مال و گاه ممکن است ارضای حس انتقام و خودخواهی و غرور باشد.گاهی نیز ممکن است که این انگیزهها ناشی از احساسات انسانی و بشردوستانه باشد. کسی که مال و ثروت شخص متمولی را میرباید تا بین مستمندان تقسیم کند، مادری که برای سیر کردن شکم گرسنه فرزندان خود مرتکب سرقت میشود و یا پزشکی که برای پایان دادن به دردهای بیدرمان و لاعلاج بیمار غیرقابل معالجه، او را از قید حیات میرهاند، مسلماً نفع شخصی نداشته و این اعمال را به خاطر حس بشردوستانه انجام میدهد. قانونگذار جزائی در ایران، انگیزه ارتکاب جرم را علیالاصول در ماهیت فعل مجرمانه بیتأثیر دانسته است. بنابراین منظور نهایی یا هدف نهایی یا انگیزه فاعل در ارتکاب فعل هر چه باشد تأثیری در تصمیم و ارتکاب جرم توسط مرتکب ندارد. کسی که با آگاهی و شعور عمل خلاف قانونی را انجام میدهد، مسئول است؛ خواه این امر را با انگیزه نیک انجام دهد یا انگیزه بد؛ زیرا آنچه برای جامعه اهمیت دارد، همان حفظ نظم عمومی است. هرگاه کسی این نظم را بر هم بزند صرف نظر از انگیزه و غرض نهایی مسئول بوده و مستحق مجازات است. در سیستم کیفری ما دادرس ناگزیر است برای تعیین سوءنیت کیفری و میزان آن توجه خود را صرفاً به قصد سوء فاعل معطوف دارد با این همه عدهای از حقوقدانان، معتقدند در تحقق جرم وجود قصد و سوءنیت به عنوان عنصر معنوی جرم بدون تأثیر انگیزه در آن برای تحقق جرم کافی است اما با این همه عدم تأثیر انگیزه در جرم مطلق نیست، آنها میگویند موارد استثنایی وجود دارند که انگیزه در تحقق جرم موثر است. انگیزه ممکن است باعث زوال وصف مجرمانه و از عوامل موجهه جرم باشد، از طرفی نوع مجازات تحمیلی بر مجرم برحسب انگیزه مرتکب جرم فرق میکند، همچنین انگیزه ارتکاب جرم ممکن است در شدت یا ضعف مجازات نهایتاً در حکم قاضی تأثیر بگذارد.
ب ـ سابقه تحقیق
عنوان مورد تحقیق از موضوعاتی است که سابقه بررسی در حقوق ما را به طور مفصل و جزعی ندارد بلکه در چند منبع به اختصار به بیان کلیات پرداخته شده است.
از پایان نامههایی که سابقاً در رابطه با این عنوان تدوین گشته است میتوان به پایان نامه آقای منصور صحابی با عنوان تأثیر انگیزه در حقوق کیفری ایران، پایان نامه کارشناسی ارشد حقوق جزا و جرم شناسی دانشگاه شهید بهشتی تهران، اشاره کرد که در این رساله نیز از یافتههای این پایان نامه ارزشمند با رعایت امانت علمی و حفظ حقوق نویسنده استفاده شده است. به دلیل منابع اندکی که در رابطه با انگیزه ارتکاب جرم در حقوق کیفری ایران وجود دارد، امید است که در طی تحقیق با کمبود منابع مواجه نشویم.
ج ـ اهداف و کاربردهای تحقیق
۱ـ انتظار میرود در پایان این تحقیق انگیزه به طور کامل توصیف شود.
۲ـ تفاوت انگیزه با قصد و سوءنیت و سایر مفاهیم مشابه آشکار شود.
م.