بخش علوم تربیتی
پایان نامه تحصیلی برای دریافت درجه کارشناسی ارشد رشته تاریخ فلسفه آموزش و  پرورش گرایش تعلیم و تربیت اسلامی
 
الگوی ارتباطی قرآن مجید و دلالت‌های تربیتی آن 
 

 
شهریور ماه 1393

 
عنوان                                                                                                                      صفحه
فصل اول: کلیات پژوهش
مقدمه 2
1-1-بیان مسئله 3
1-2-اهمیت و ضرورت پژوهش. 5
1-3-هدفهای پژوهش. 8
1-4-سوالهای پژوهش. 8
1-5- تعریف مفاهیم مطرح شده در عنوان پژوهش و سوالهای پژوهش 8
1-5-1-تعاریف مفهومی . 8
1-5-2-تعاریف عملیاتی 9
1-6- روش اجرای پژوهش. 10
فصل دوم: مبانی نظری وپیشینه پژوهش
2-1-مبانی نظری 12
2-1-1-ارتباط خدا با انسان و انسان با خدا . 12
2-1-1-1-دیدگاه ادیان 12
2-1-1-2-اومانیسم انسان گرایی 13
2-1-1-3-دئیسم (خداشناسی طبیعی) 14
2-1-1-4-آته ایسم (الحاد) 16
2-1-1-5-ارتباط خدا با انسان و انسان با خدا در دین اسلام . 17
2-1-2-ارتباط با طبیعت 19
2-1-2-1-ارتباط با طبیعت در ادیان دیگر 19
2-1-2-2-آثار تاثیر اومانیسم بر روابط بین انسان با طبیعت. 20
2-1-2-3-ارتباط انسان با طبیعت در دین اسلام 21
2-1-3-ارتباط انسان با دیگران . 22
2-1-3-1-بررسی آراء اندیشمندان و مکاتب و نهضت های مختلف در خصوص ارتباط با دیگران   23
2-1-3-2-دیدگاه اسلام در مورد ارتباط انسان با دیگران 30
2-1-4-ارتباط انسان با خود . 32
2-1-4-1-دیدگاه اندیشمندان و مکاتب در مورد ارتباط انسان با خود . 32
2-1-4-2-دیدگاه دانشمندان اسلامی در مورد از خود بیگانگی. 34
2-1-4-3-دیدگاه قرآن در مورد روابط انسان با خود 35
2-2-چکیده پژوهش‌های انجام یافته . 37
2-2-1-پژوهش‌های انجام یافته در داخل از کشور 37
2-2-2-پژوهش‌های انجام یافته در خارج از کشور 42
2-2-3-خلاصه و جمع‌بندی 44
فصل سوم: بررسی ارتباط خدا با انسان از منظر قرآن کریم و دلالتهای تربیتی آن و بررسی ارتباط انسان با خدا از منظر قرآن کریم و دلالت‌های تربیتی آن
3-1-ارتباط خداوند با انسان . 48
3-1-1-مبانی . 48
3-1-1-1-مبناء آفرینندگی . 48
3-1-1-2-مبنا مالکیت 50
3-1-1-3-مبنا ربوبیت 51
3-1-1-4-مبنا رحمانیت و رحمیت 53
3-1-1-5-مبنا امتحان کنندگی. 54
3-1-1-6-مبنا هدایت‌گری 57
3-1-1-7-دادگری. 59
3-1-2-نگاه ترکیبی 63
3-1-3-دلالت‌های تربیتی 64
3-1-3-1-اصل رأفت و مهربانی مربی. 65
3-1-3-1-1- روش خیرخواهی 66
3-1-4-2-اصل امتحان (ابتلاء). 67
3-1-3-2-1-روش فراهم سازی شرایط مواجهه با امتحان . 68
3-1-3-3-اصل هدایت‌گری مربی 69
3-1-3-3-1-روش اصلاح مربی . 70
3-1-3-3-2-روش ارائه الگو 71
3-1-3-4-اصل تناسب تکلیف با وسع 72
3-1-3-4-1-روش عرضه تکالیف در سطح بالا 73
3-1-3-5-اصل عدم تبعیض 74
3-1-3-5-1-روش برتری بر اساس ملاک . 75
3-1-3-6-اصل عدالت در مجازات 76
3-1-3-6-1-روش مجازات به قدر خطا. 78
3-2-ارتباط انسان با خداوند از منظر قرآن مجید و دلالت‌های تربیتی آن . 79
3-2-1-مبانی . 79
3-2-1-1-مبنا گرایش فطری انسان نسبت به خداوند . 79
3-2-1-2-مبنا مملوکیت انسان . 82
3-2-2-دلالت‌های تربیتی 84
3-2-2-1-اصل احیاء و شکوفایی فطرت 84
3-2-2-1-1-روش بهره‌وری از عقل و اندیشه . 85
3-2-2-1-2-روش بهره‌مندی از تعالیم انبیاء الهی 86
3-2-2-2-اصل تن سپردن به مالکیت خدا . 88
3-2-2-2-1-روش عبادت 90
3-2-2-2-2- روش رویگردانی از عبودیت غیر خدا. 91
3-3-باهم‌نگری(بررسی ارتباط خداوند با انسان از منظر قرآن مجید و دلالت‌های تربیتی آن) 94
3-4-با هم‌نگری(بررسی ارتباط انسان با خداوند از منظر قرآن مجید و دلالت‌های تربیتی آن). 96
فصل چهارم: بررسی ارتباط انسان با خود از منظر قرآن کریم و دلالتهای تربیتی آن
4-1-مبانی 100
4-1-1-مبناء توانایی جهت خودشناسی و خودسازی. 100
4-1-2-مبناء بازگشت نتایج اعمال به خود 102
4-1-3-مبناء خروج از اعتدال، ظلم به خود . 104
4-2-دلالت‌های تربیتی . 107
4-2-1-اصل خودشناسی. 107
4-2-1-1-روش شناخت فطری. 108
4-2-1-2-روش شناخت عقلی 108
4-2-1-3-روش شناخت وحیانی. 109
4-2-2-اصل خودسازی 109
4-2-2-1-روش تفکر 110
4-2-2-2-روش مراقبه 111
4-2-3-اصل عاقبت اندیشی راجع به نتایج اعمال . 111
4-2-3-1-روش اعطای بینش 112
4-2-4-1-اصل اعتدال و احقاق حق. 114
4-2-4-1-1-روش کسب بصیرت و معرفت 115
4-3-باهم‌نگری 116
فصل پنجم: نحوه ارتباط پیامبران خدا با انسان از منظر قرآن کریم و دلالت‌های تربیتی آن
5-1-مبانی 119
5-1-1-مبنا رأفت و مهربانی . 119
5-1-2-مبنا هدایتگری . 121
5-1-3- مبنا تواضع پیامبران. 122
5-1-4- مبنا صبر و پایداری 124
5-1-5- مبنا هم زبانی 126
5-2- دلالت های تربیتی 127
5-2-1- اصل رأفت و مهربانی مربی. 127
5-2-2- اصل هدایت گری مربی. 127
5-2-3- اصل تواضع مربی 127
5-2-3-1- روش ابراز تواضع در مسیر و سلوک اجتماعی 129
5-2-4- اصل صبر و استقامت مربی 130
5-2-4-1- روش تغافل 131
5-2-5- اصل رعایت فهم مخاطب. 133
5-2-5-1- روش شناخت استعدادها و توانایی های متربی. 134
5-2-5-2- روش ارائه بر اساس ترتیب و تسلسل منطقی 134
5-3- با هم نگری. 136
فصل ششم: بررسی ارتباط انسان با دیگران از منظر قرآن کریم و دلالت های تربیتی آن
6-1- مبانی 140
6-1-1- مبناء هویت جمعی. 140
6-2- دلالت های تربیتی 142
6-2-1- اصل سنت گزینی و سنت زدایی 142
6-2-1-1- روش سنجش سنتها بر اساس معیار اسلام. 145
6-2-2- اصل حفظ و ارتقای فردیت 146
6-2-2-1- روش زمینه سازی برای تاسی به مصداق های حفظ و ارتقای فردیت در تاریخ          148
6-2-2-2- روش ارائه بینش نسبت به ارزش های وجودی فردی آدمی. 150
6-2-3- اصل غلبه بر خودمحوری 151
6-2-3-1- اصل غلبه بر خودمحوری. 154
6-2-3-2- گفتگو با دیگران 155
6-3- با هم نگری. 156
فصل هفتم: بررسی ارتباط انسان با طبیعت از منظر قرآن کریم و دلالت های تربیتی آن
7-1- مبانی 160
7-1-1- مبنا طبیعت نشانه ای برای تفکر انسان 160
7-1-2- مبنا طبیعت مسخر انسان 161
7-2- دلالت های تربیتی . 162
7-2-1- اصل تفکر در آیات الهی 163
7-2-1-1- روش تفکر و توجه به آیات الهی 164
7-2-2- اصل بهره وری صحیح. 165
7-2-2-2-1- روش ارتقای سطح بینش. 166
7-3- با هم نگری. 168
فصل هشتم: نتیجه گیری
8-1- نتیجه گیری. 171
8-1-1- ارتباط خدا با انسان از منظر قرآن کریم و دلالت های تربیتی آن چه می باشد؟ 171
8-1-2- ارتباط انسان با خدا از منظر قرآن کریم و دلالت های تربیتی آن چه می باشد؟ 173
8-1-3- ارتباط انسان با خود از منظر قرآن کریم و دلالت های تربیتی آن چه می باشد؟ 175
8-1-4- ارتباط پیامبران خدا با انسان از منظر قرآن کریم و دلالت های تربیتی آن چه می‌باشد؟        176
8-1-5- ارتباط انسان با دیگران از منظر قرآن کریم و دلالت های تربیتی آن چه می باشد؟ 178
8-1-6- ارتباط انسان با طبیعت از منظر قرآن کریم و دلالت های تربیتی آن چه می باشد؟ 179
8-2- پیشنهاد کاربردی 180
8-3- پیشنهاد پژوهشی. 180
8-4- محدودیت ها. 181
منابع فارسی 182
منابع لاتین 192

فهرست جداول
عنوان                                                                                                                        صفحه

جدول 1-پژوهش‌های انجام یافته در داخل کشور. 45
جدول 2-پژوهش های انجام یافته در خارج از کشور 46
جدول 3-مبانی اصول و روشهای مربوط به هدف ارتباط خداوند با انسان و دلالت‌های تربیتی آن           98
جدول 4-مبانی اصول و روشهای مربوط به هدف ارتباط انسان با خداوند و دلالت‌های تربیتی‌آن            98
جدول 5-مبانی اصول و روشهای مربوط به هدف ارتباط انسان با خود ودلالت‌های تربیتی‌آن. 117
جدول 6-مبانی اصول و روشهای مربوط به هدف ارتباط پیامبران با انسان ودلالت‌های تربیتی‌آن 138
جدول 7-مبانی اصول و روشهای مربوط به هدف ارتباط انسان با دیگران ودلالت‌های تربیتی‌آن 158
جدول 8-مبانی اصول و روشهای مربوط به هدف ارتباط انسان با طبیعت ودلالت‌های تربیتی‌آن 169

 
 
فصل اول
کلیات پژوهش
 
  

مقدمه
ارتباط یکی از مسائل عمده در زندگی هر فردی به شمار می رود  زیرا خداوند متعال انسان را به گونه ای خلق کرده است که بقا،پرورش،رشد،پیشرفت و تعالی و در نهایت کمال وی تمامی منوط به ارتباط می باشد. انسان قادر است که با اشیا و محیط پیرامون،انسانهای دیگر،خود و خدای خود ارتباط برقرار کند و این ارتباط به مثابه دوروی یک سکه هم می تواند مفید و سازنده باشد و هم مخرب .
انسان عصر امروز تجربه بشری چند هزار ساله را با خود به همراه دارد و از پیشرفت های شگرف در جنبه های سخت افزاری ارتباطات برخوردار است ولی با این همه در عصر ارتباطات در تمامی سطوح (چه در سطح ارتباط بین فردی،ارتباط با خویشتن،ارتباط با خالق،ارتباط با محیط زیست )با مشکل مواجه است «ما در عصر شکوفایی فناوری قادریم تا از کره ماه پیام دریافت کرده و در باره کره مریخ پژوهش های فضایی انجام دهیم ولی از ایجاد ارتباط با کسانی که دوستشان داریم ناتوانیم»(بولتن ،4:1381).انسان همواره برای کسب معرفت و شناخت می تواند از دو منبع بهره جوید یکی وحی و حجت ظاهری است که خداوند به واسطه پیامبران و از طریق کتب آسمانی انسان را به حقایق جهان آشنا کرده است و دیگری حجت باطنی و عقل است که از راه مشاهده پدیده ها و تلاش فکری و تجربی حاصل می شود . از اشتباهات بشر امروز این است که فقط بر حجت باطنی (عقل)تکیه کرده و می خواهد پرسش ها و چالشهای خود رابه وسیله قوای فکری خود حل و فصل نماید .در حالی که بسیارند حوادث و تجربه های تلخ در طول تاریخ بشر که ناشی از این برداشت ناصحیح می باشد .این امر در مورد ارتباط نیز صادق است دشمنی،کینه،جنگ و خونریزی،بیماری روانی،از بین رفتن تدریجی محیط زیست همگی گواه بر این است که انسان متمدن امروز با وجود پیشرفت های عظیم در علم و تکنولوژی به راه خطا می رود .
از سویی دیگر معارف تعالی بخش الهی(ادیان )و در بین آنها دین اسلام سرشار از گنجینه های علم و معرفت برای بشریت می باشد.«اسلا م به عنوان پیشرفته ترین و کامل ترین دین که راهنمای انسان در زندگی است بهترین نظریه را در مورد انسان و روانشناسی او دارد که در هر زمان و مکانی قابل تطبیق بوده و تمام زمینه های حیات وی را تحت پوشش قرار می دهد»(قریشی راد، 128:1389)
بر این اساس در پژوهش حاضر سعی می شود که با توجه به آیات گهر بار قرآن مجید الگوی ارتباطی مؤثری فراهم گردد.
1-1-بیان مسئله
انسان متمدن  عصرامروز با وجود پیشرفت و تکامل علم و تکنولوژی در عصر ارتباطات،از حل بسیاری از  مسائل  ومشکلات فردی و اجتماعی خویش عاجز است است.ارمغان قرن حاضر برای بشریت در اکثرجوامع خانواده های از هم گسیخته و ناتوان از اجرای کارکردهای مثبت خویش،فرزندان گریزان از خانواده و پدران و مادران مستاصل می باشد. در عرصه آموزش و پرورش رسمی در مواردی شاهد رواج مشکلات رفتاری در بین دانش آموزان،آموزشگاه های نابسامان،و مربیانی ناکارآمد می باشیم .در عرصه مسائل فردی،بیماری های روانی چنان شیوع پیدا کرده است که اکثریت جوامع با آن دست به گریبان هستند«بسیاری از مردم جهان از مشکل عدم سلامت روان رنج می برند و متاسفانه آمارهای مربوطه در دهه های اخیر سیر صعودی قابل توجهی را نشان می دهد در ایران شیوع اختلالات روانی در جمعیت 18سال به بالای کشور 17.1%گزارش شده که این رقم در زنان 23.4%و در مردان 10.86%می باشد»(تقربی،209:1389)
در عرصه زیست محیطی انسان طبیعت را به سوی نابودی کشانده است«در حال حاضر گرم شدن بی سابقه کره زمین،آلودگی آب و هوا،انتشار گازهای گلخانه ای،ازبین رفتن اکوسیستم ها و نازک شدن لایه ازن از مهمترین پیامد های بهره گیری زیاد از طبیعت در راستای فعالیت های تولیدی انسان و مصرف کالاها و خدمات هستند»(فطرس،فردوسی،مهرپیما،13:1389) طبیعتی که بشر ازآن و عضوی از اعضای روییده بر پیکر خاک است و چنان در این کار اهتمام دارد که سرانجام نابودی نسل بشر را نیز درپیش دارد.وقتی به این مشکلات دقیق تر و موشکافانه تر می نگریم در می یابیم یکی از عوامل بروز این قبیل مسائل در ابنای بشر وجود انواع روابط غلط و نادرست می باشد.چرا که خداوند متعال انسان را به گونه ای خلق کرده است که با تمامی اجزاءو کائنات عالم و همچنین وجودخود،خالق هستی در ارتباط و کنش متقابل می باشد و نمی توان انسانی را متصور شد جدای از دیگران،خودو خدا .و حتی بالاتر از این بایدگفت تعالی و تکامل انسان بستگی بسیار بالایی با چگونگی« ارتباط» دارد.
چنانکه از منظر قرآن کریم رسیدن انسان به مقام اعلی علیین و یا در نقطه مقابل آن اسفل سافلین تمامی وابسته به این است که انسان در مقام برقراری ارتباط از چه روش و مسلک و مرامی بهره برده باشد .« إِنَّ الْمُسْلِمِینَ وَ الْمُسْلِماتِ وَ الْمُؤْمِنِینَ وَ الْمُؤْمِناتِ وَ الْقانِتِینَ وَ الْقانِتاتِ وَ الصَّادِقِینَ وَ الصَّادِقاتِ وَ الصَّابِرِینَ وَ الصَّابِراتِ وَ الْخاشِعِینَ وَ الْخاشِعاتِ وَ الْمُتَصَدِّقِینَ وَ الْمُتَصَدِّقاتِ وَ الصَّائِمِینَ وَ الصَّائِماتِ وَ الْحافِظِینَ فُرُوجَهُمْ وَ الْحافِظاتِ وَ الذَّاکِرِینَ اللَّهَ کَثِیراً وَ الذَّاکِراتِ أَعَدَّ اللَّهُ لَهُمْ مَغْفِرَهً وَ أَجْراً عَظِیما. مسلماً خدا براى مردان و زنان مسلمان و مردان و زنان با ایمان، و مردان و زنان عبادت‏پیشه، و مردان و زنان راستگو و مردان و زنان شکیبا، و مردان و زنان فروتن، و مردان و زنان صدقه دهنده، و مردان و زنان روزه‏دار، و مردان و زنان حفظ کننده خود از پلیدى‏هاى جنسى، و مردان و زنانى که بسیار یاد خدا مى‏کنند، آمرزش و پاداشى بزرگ آماده کرده است.»(الاحزاب:35) حال این سوال مطرح است که ارتباطات گسترده انسان می بایست از چه ویژگی هایی برخوردار باشد چنان که می دانیم انسان در میان دیگر موجودات دارای ویژگی های خاص و متمایزی است و شخصیت و ساختار وجودی وی از پیچیدگی ها و ظرایفی بس شگرف برخوردار است به گونه ای که عقل انسان قادر به درک آن نمی باشد و تنها منبعی که می توان در این زمینه به راستی بر آن تکیه کرد .ذات باری تعالی است که خودآفریننده  این موجود بی نظیر می باشد .چه کسی بهتر از صانع که از وجود مصنوع خبر دهد «وَ نَزَّلْنا عَلَیْکَ الْکِتابَ تِبْیاناً لِکُلِّ شَیْ‏ءٍ وَ هُدىً وَ رَحْمَهً وَ بُشْرى‏ لِلْمُسْلِمِین. و این کتاب را بر تو نازل کردیم که بیانگر هر چیزى و هدایت و رحمت ومژده‏اى براى تسلیم‏شدگان [به فرمان‏هاى خدا] ست.»(نحل :89)و اینچنین است که خداوند به واسطه وحی و پیامبران و کتاب آسمانی از راز و رمز وجودی انسان پرده بر می دارد و در این میان دین اسلام کامل ترین ادیان الهی می باشد که درآن به تمامی جنبه های خلقت انسان توجه شده است و هیچ جنبه ای ازآن  فرو گذار نشده است. فلسفی (بی تا)این گونه بیان می دارد که «پیامبران خداآدمی را با دیده واقعی نگریسته و تمام جوانب مادی و معنوی اورا مورد توجه قرار می دادند این برنامه سعادت بخش به طور جامع و کامل در مکتب آسمانی قران شریف آمده است. »(ص16) و بر ماست که با غور و تعمق درآیات گرانبارش برای تمامی مسائل زندگی خویش راهنما و برنامه ای جامع فراهم آوریم. «ظواهر قرآن،حجیّت و مدرکیّت دارد و ما می توانیم در موارد مختلف به معنای ظاهری آن تکیه کرده آن را مستقلاًً مورد عمل قرار دهیم و در گفتار و نظریات و استدلال های خویش به آن تمسک جوییم زیرا ظواهر قرآن برای عموم حجت و مدرک است. »(خویی،413:1371)
با توجه به مطالب فوق پژوهش فوق در صدد است  مؤلفه های ارتباط  در حوزه های ارتباط خداوند با انسان، انسان  با خدا،خود،دیگران،و طبیعت را از دیدگاه آیات روشنگر وحی بررسی کرده همچنین الگوهای ارتباطی که پیامبران  در ارتباط با انسانها مورد استفاده قرار داده اند را موردبحث و  بررسی قراردهد. بعد از طی این مراحل   با توجه به نتایج آنها پیامد های تربیتی مربوط به هر یک را تحلیل و بررسی قرار دهد.
 
 
1-2-اهمیت و ضرورت پژوهش
مقوله تعلیم و تربیت از آغاز زندگی بشر تاکنون از جایگاه بسیار والایی در جوامع انسانی برخوردار بوده است. به طوریکه سنگ بنای پیشرفت انبای بشر در ایجاد و زمینه های مختلف محسوب می شود.ولی به همان میزان نیز اجرای صحیح آن مستلزم اجرای ظرایف و پیچیدگی هایی می باشد به طوری که به اجرا در آوردن این امر مقدس به معنای واقعی خود از عهده هر کسی ساخته نیست.
یکی از ابعاد اساسی تعلیم و تربیت بعد« ارتباط» می باشد که خود شامل انواع گوناگونی،از قبیل: 1-ارتباط با خدا 2-ارتباط با خویش 3-ارتباط با دیگران 4-ارتباط با طبیعت می گردد .