وزارت علوم تحقیقات و فناوری
برای رعایت حریم خصوصی نام نگارنده و استاد راهنما در سایت درج نمی شود
(در فایل دانلودی نام نویسنده و استاد راهنما موجود است)
چکیده
تجسّس به معنای کاوش در امور پنهانی و سری دیگران است و آن را در عرف و اجتماع، کرداری زشت و ناپسند به شمار می آورند. خداوند متعال نیز تجسّس را گناهی بزرگ می داند و انسان ها را از انجام آن نهی کرده است. این نهی مطلق است و مخصص ها و مقیداتی دارد که نه تنها آن را از قلمرو حرمت خارج می کند بلکه صبغه وجوب به آن می دهد. بنا به مقتضای اصل اولی و برخی آیات قرآن مجید و شمار زیادی از روایات، تجسّس از حریم خصوصی مسلمین و خبر جویی در امور پنهانی و اسرار آنان و افشاگری آن حرام است و حفظ آبرو و عرض مسلمین واجب است. نوع دیگری از تجسّس که از منظر فقه امامیه حکم تکلیفی آن حرمت است، تجسّس علیه حکومت اسلامی است. مانند جاسوسی به نفع دشمنان، رساندن اطلاعات و اخبار به دشمنان اسلام و کشور اسلامی به ضرورت عقل هم، خیانت محسوب می شود و به استناد منابع فقهی دیگر نیز حرام و مستوجب عقوبت می باشد. از سویی با توجه به ادله ای که دلالت بر حرمت تجسّس دارند، بسیاری از موارد تخصیصاً از حکم حرمت خارج می شوند، از جمله آن تجسّس در امور ازدواج و امور امام جماعت و. همچنین تجسّس در مورد چگونگی عملکرد کارکنان دولت و رسیدگی به شکایات مردم و مواظبت از پایمال شدن حقوق آنان توسط کارگزاران دولتی بنابر دلایلی چون وجوب حفظ عدالت و احقاق حق مردم، وظیفه حاکم بوده و واجب است. تجسّس در امور دشمن خارجی و داخلی به حکم شرع و عقل واجب است.
کلید واژگان: تجسّس، حریم، حکم، فقه
فهرست مطالب
مقدمه ۱
۱ـ بیان مسئله ۲
۲ـ سابقه تحقیق. ۴
۳ ـ ضرورت و نوآوری تحقیق. ۶
۴ـ سؤالات تحقیق. ۷
۵ ـ فرضیات تحقیق. ۷
۶ ـ هدف ها و کاربردهای تحقیق. ۸
۷ـ روش و نحوه انجام تحقیق و بدست آوردن نتیجه ۸
۸ ـ ساماندهی (طرح) تحقیق. ۸
فصل اول: تعریف و تاریخچه
بخش اول: تعاریف ۱۱
گفتار اول: تجسّس ۱۱
۱- معنای لغوی تجسس ۱۱
۲- معنای اصطلاحی تجسّس ۱۶
گفتار دوم: تحسّس ۲۰
۱- معنای لغوی و اصطلاحی تحسّس ۲۰
۲- تفاوت بین تجسّس و تحسّس ۲۱
گفتار سوم: جاسوس ۲۲
گفتارچهارم: نقیب و عریف ۲۸
گفتارپنجم: حریم خصوصی. ۳۱
۱- مفهوم لغوی حریم. ۳۱
۲- مفهوم اصطلاحی حریم خصوصی. ۳۲
بخش دوم: تاریخچه ی تجسّسس ۳۴
فصل دوم: حرمت تجسّس و ادله ی آن در فقه. ۳۷
بخش اول: ممنوعیت و حرمت تجسّس در حریم خصوصی افراد ۳۸
گفتار اول: ادله ی عقلی عدم جواز تجسّس در حریم خصوصی افراد ۳۹
۱- ظلم بودن تجسّس ۳۹
۲- اصل عدم ولایت احدی بر دیگران. ۴۰
گفتار دوم: ادله قرآنی عدم جواز تجسس در حریم خصوصی افراد ۴۰
گفتار سوم: ادله روائی عدم جواز تجسّس در حریم خصوصی افراد ۴۲
بخش دوم: ممنوعیت و حرمت تجسس بر ضد نظام و بیضه ی اسلامی. ۵۳
گفتار اول: دلیل عقلی ممنوعیت و حرمت تجسّس بر ضد نظام و بیضه ی اسلامی. ۵۳
۱- وجوب حفظ نظام ۵۳
۲- حرمت اخلال در نظام ۵۶
۳- ظلم بودن تجسّس علیه نظام ۵۸
گفتار دوم: ادله ی قرآنی ممنوعیت و حرمت تجسّس علیه نظام و بیضه ی اسلامی. ۵۹
گفتار سوم: دلیل روائی ممنوعیت و حرمت تجسّس علیه نظام و بیضه ی اسلامی. ۶۰
فصل سوم: مستثنیات حرمت تجسّس. ۶۳
بخش اول: تحقیق و تجسّس در امور خصوصی. ۶۷
گفتار اول: تحقیق و تفحص در امر ازدواج. ۶۷
گفتار دوم: تجسّس و تفحص از اعمال و احوال کودک، نوجوان و جوان توسط ولی او ۷۱
گفتار سوم: تجسّس در تعیین وصی، قیم، وکیل در امور اولاد ۷۳
گفتارچهارم: تجسّس و تفحص جهت حفظ عرض و آبروی افراد ۷۳
گفتار پنجم: تجسّس و تفحص در مورد امام جماعت ۷۶
بخش دوم: تحقیق و تجسّس در امور حکومتی. ۷۷
گفتار اول: تجسّس و تفحص حاکم و حکومت اسلامی. ۷۷
۱- تجسّس و تفحص از احوال محرومان جامعه ۷۸
۲- گزینش کارگزاران حکومت اسلامی. ۸۰
۳- تجسّس و تفحص از احوال و اعمال کارگزارن حکومت اسلامی. ۸۳
الف: ادله ی عقلی نظارت بر اعمال کارگزاران. ۸۵
ب: ادله نقلی نظارت بر اعمال کارگزاران حکومت اسلامی. ۸۶
گفتار دوم: تجسّس از اعمال دشمنان. ۹۰
۱- تجسّس از اعمال دشمنان داخلی. ۹۰
۲- تجسّس از اعمال دشمنان خارجی. ۹۳
فصل چهارم: احکام و ضمانت اجرای انواع تجسّس حرام ۱۰۰
بخش اول: احکام تجسّس در امور خصوصی افراد ۱۰۱
گفتار اول: موارد ضمان. ۱۰۲
گفتار دوم: موارد عدم ضمان. ۱۰۳
بخش دوم: احکام تجسّس بر ضد نظام و بیضه اسلامی. ۱۰۴
۱ـ حکم خبر رسانی مسلمان برای دشمن. ۱۰۴
۲ـ حکم جاسوس ذمی. ۱۰۶
۳ ـ حکم جاسوس کافر غیر ذمی و مانند آن. ۱۰۹
گفتار سوم: ضمان ناشی از جاسوسی و خبر رسانی مأموران تجسّس ۱۱۲
نتیجه گیری. ۱۲۱
پیشنهادات ۱۲۳
فهرست منابع ومآخذ. ۱۲۴
Abstract 133
مقدمه
تمامی ستایش ها از آن خدایی است که مهر و مودت به دیگران را در دل آدمی قرار داد و میان مسلمانان اخوت و برادری برقرار کرده است و برای استقرار و دوام آن به اموری فرمان داده و از آنچه این رابطه را تباه می کند نهی کرده است. از جمله ویژگی هایی که این پیوند را گسسته می کند تجسس در امور دیگران و جستجوی عیب ها و لغزش های آنان و آشکار کردن آنهاست.
خدای متعال راضی نیست که آبروی مؤمنان ریخته شود و ستّار بودن خداوند، اقتضا می کند که خطاها و کمبودهای افراد از نظر دیگران پوشیده باشد مصالح جامعه اسلامی نیز اقتضا می کند که این لغزش ها و کمبودها و مسائل مربوط به زندگی شخص افراد برای دیگران آشکار نشود.
این تحقیق بر آن است تا مسئله تجسّس و جاسوسی را با توجه به آیات و روایات معصومین (علیهم السلام) و دیدگاه فقهای امامیه مورد بررسی قرار دهد و موارد استثنائی آن را برشمارد.
۱ـ بیان مسئله
برای دست یابی به جامعه سالم بشر، آموزه های قرآنی، جهت گیری برخی از قوانین کلی و قواعد اصلی فقهی را به گونه ای سامان داده که به همگرایی، همدلی، وفاق، اتحاد و انسجام اجتماعی و اسلامی منجر شود.
هر گونه رفتاری که بنیاد اجتماع را تهدید و یا با بحران مواجه کند، از نظر اسلام مردود است. یکی از این موانع تحقق جامعه سالم، تجسس است.
تجسّس مرتبط با مسایل علوم اجتماعی و در حوزه روان شناختی اجتماعی و مانند آن قرار می گیرد و در اخلاق تربیتی و اجتماعی از آن سخن به میان می آید. پس تجسّس فعل و گاه صفتی در برخی از انسان هاست که با سرکشی در زندگی و حریم خصوصی دیگران ارتباط دارد. اسلام تجسّس را به عنوان یک فعل زشت ضد اخلاقی و گناه معرفی کرده است و یکی از محرمات مسلم و قطعی در اسلام است. (احمدی میانجی، ۱۳۸۱، ۱۲۰)
از نظر اسلام، حفظ حریم خصوصی افراد یک اصل اساسی است و هیچ کسی حق ندارد با جست و جو و کند و کاو در زندگی دیگران از مسائل یا رازهای آنان آگاه شود؛ چرا که تجسّس یکی از عوامل اختلاف انگیز و گسست اجتماعی است. در حالی که اسلام بارها بر وحدت و انسجام اجتماعی امت اسلام تأکید دارد و به هیچ وجه اجازه نمی دهد که این وحدت و اتحاد میان مؤمنان و امت اسلامی آسیب ببیند.
ادله ای در احکام فقه بر این ادعای ما وجود دارد که دلالت بر حرمت تجسس می کنند.
خداوند متعال در قرآن کریم افراد را صریحأ از تجسس نهی کرده است.
«یاایهاالذین ء امَنُوا اِجتَنِبوا کثیراً منَ الظَّنِّ اِنَّ بَعضَ الظَّنِّ اِثمٌ وَ لا تَجَسَّسوا وَ لا یَغتِب بَعضُکُم بَعضاً .»حجرات آیه ی(۱۲)
یعنی ای مومنان از بسیاری از گمان های بد بپرهیزید زیرا بعضی از گمان ها گناه است ودر کار یکدیگر تجسس نکنید و بعضی از شما به غیبت بعضی دیگر نپردازد.
این آیه ی شریفه افراد را از تجسس به صورت مطلق نهی کرده است یعنی اینکه تجسس به طور مطلق از نظر اسلام حرام است و بنا بر قول اکثر علمای فقه نهی هم ظهور در حرمت دارد. (علی اکبری بابوکانی،۱۳۹۱، ۴) بنا براین علاوه بر تصریح حرمت تجسس به طور مطلق در قرآن کریم، آیات و روایات بسیاری نیز وجود دارند، که یا صریحا دلالت بر حرمت تجسس میکنند و یا اجمالا تجسس را نزد شارع قبیح و مذموم می دانند.
از سویی با وجود این ادله که دلالت بر حرمت تجسس دارند، موارد بسیاری را شاهدیم که رسول اکرم(ص) و ائمه معصومین(ع) عمل تجسس را مشروع دانسته و گاهی خود معصومین مبادرت به تجسس کرده اند.
حال با وجود مسلم بودن حرمت تجسس از حریم و اسرار مردم در فقه امامیه این سؤال مطرح میگردد که آیا تجسس در تمام موارد آن حرام است یا اینکه مانند غیبت و دروغ و دیگر محرمات استثناء دارد و در حالات مختلف احکام دیگری دارد و گاهی واجب و گاهی مستحب یا مکروه است؟ تجسس در مواردی که جایز است ولی موجب هتک حرمت افراد می شود حکم آن چگونه است؟
۳ ـ ضرورت و نوآوری تحقیق
اگرچه درباره مسـأله تجسس و جاسوسی در حریم افراد در زمینه های مختلف نگارش هایی انجام شده است.
اما با بررسی های انجام شده در کتب فقهی مشخص گردید که فقها حول این موضوع به صورت کامل بحث وبررسی نکرده اند و فقط برخی ازمسائل تجسس را مطرح کرده اند.
ازسوی دیگر بررسی حکم فقهی تجسس از آن جهت اهمیت دارد که فقه همه ابعاد زندگی بشر را تحت پوشش قرار می دهد و تمام اعمال انسان را در بر می گیرد.
لذا لازم و ضروری است که حول مبنای حکم تجسس و مقتضای ادله آن پژوهش کامل انجام شود.
۴ـ سؤالات تحقیق
۱- تجسس در چه مواردی حرام است؟
۲- چه مواردی ازحکم حرمت تجسس خارج می شوند؟
۳-تجسس در مواردی که جایز است ولی موجب هتک حرمت افراد می شود حکم آن چگونه است؟
۵ ـ فرضیات تحقیق
۱ـ تجسّس در امور خصوصی افراد و تجسّس بر ضد نظام و بیضه اسلامی
۲- برخی مصادیق و موارد تجسّس، از جمله تجسّس در امر ازدواج، تفحص از عورات کودک توسط والدین او، تجسّس در تعیین وصی، قیم، وکیل در امور اولاد، تجسّس جهت حفظ عرض و آبروی مردم، تجسّس در مورد امام جماعت، تفقد و تجسّس از احوال محرومان جامعه، تفحص و تجسّس از عملکرد کارگزاران حکومت اسلامی و تجسّس از اعمال دشمنان داخلی و خارجی از حکم حرمت خارج هستند.
۳ـ تجسّس در مواردی که جایز است ولی موجب هتک حرمت افراد می شود جایز نیست.
۶ ـ هدف ها و کاربردهای تحقیق
در پژوهش حاضر هدف نظری عبارت است از: شناخت مبانی و ادله حکم حرمت تجسس و قلمرو این ادله از یک جهت، و از جهت دیگر موارد استثنایی تجسس که از حکم حرمت خارج است و احکام انواع تجسس از جمله مجازات جاسوس ذمی و.از منظر فقه امامیه مورد بررسی قرار می گیرد.
اهداف کاربردی این پژوهش عبارتند از:
۱- استفاده دانشجویان و دانش پژوهان فقه و حقوق اسلامی و دیگر طالبان علم.
۲- استفاده در وزارت امور خارجه
