گرایش : جزا و جرم شناسی
دانشکده حقوق و علوم سیاسی
پایان نامه ی کارشناسی ارشد در رشته ی
حقوق جزا و جرم شناسی
قصد تبعی ( غیر مستقیم ) در حقوق جزا
استاد راهنما
دکتر محمد هادی صادقی
چکیده
گاهی انجام یک عمل برای رسیدن به یک نتیجه‌ی خاص، تنها انگیزش درونی یک فرد است. این فرد عمل خاص را انجام میدهد، به خاطر رسیدن به نتیجه‌ی مشخص. در صورتی که که این اتفاق در حقوق کیفری رخ دهد، می‌گویند، آن فرد در انجام عمل، برای نیل به نتیجه‌ی مقصود، قصد مستقیم داشته است. اما همیشه ـ چه در اعمال روزمره و چه در حوزه‌ی حقوق کیفری ـ وضع بدین منوال نیست و چه بسیار اتفاق می‌افتد که نتیجه یا نتایجی بر عمل انجام شده از سوی فرد، مترتب می‌شوند که نه تنها نمی‌خواهد این نتایج حادث شوند، بلکه می‌خواهد که حادث نشوند، لکن نحوه انجام عمل به صورتی است که آن نتیجه یا نتایج، لاجرم و لامحاله زاییده‌ی فعل اویند، و عامل نیز به حدوث چنین نتیجه یا نتایجی به خوبی واقف و آگاه است. در حقیقت تصور و تمثل چنین نتیجه یا نتایجی که بر هیچ فرد متعارفی دشوار نیست، در حقوق کیفری تحت پوشش عمد قرار میگیرد و با عامل همانگونه برخورد خواهد شد که با شخص دارای قصد مستقیم و انگیزه. چرا که حالت ذهنی چنین شخصی، که قصد غیر مستقیم ( تبعی )دارد، از نظر کیفی، چندان متفاوت با فاعل دارای قصد مستقیم (صریح، ابتدایی) نیست. و در صورتی که وقوع نتیجه به دنبال فعل بر اساس حال طبیعی امور، برای فاعل مشخص باشد، دیگر تفاوت در کمیت، یعنی عزم وتصمیم بر نتیجه یا التفات بر حدوث آن، موجب استحاله‌ی حالت ذهنی وی نخواهد شد. در این تحقیق نیز سعی ما بر آن است که چنین حالتی را به عنوان قائم مقام و آلترناتیو عمد محض معرفی نماییم.
واژگان کلیدی: قصد، قصد مستقیم، قصد غیر مستقیم، قصد تبعی، آگاهی، اراده، قصد احتمالی
فهرست مطالب
عنوان صفحه
فصل اول: مقدمه ۲
فصل دوم: تبیین مفهوم عمد و انواع آن
گفتار اول: مفهوم و جایگاه قصد مجرمانه در نظریهی عمومی جرم ۹
مبحث اول: مفهوم قصد. ۹
الف) قصد در لغت. ۹
ب) قصد در اصطلاح حقوق کیفری. ۱۰
مبحث دوم: جایگاه قصد مجرمانه در نظریهی عمومی جرم ۱۱
الف : نظریهی غایی فعل مجرمانه ۱۱
ب) جایگاه قصد مجرمانه براساس نظریهی غایی ۱۱
ج) ارزیابی نظریه غایی. ۱۳
مبحث سوم موقعیت و جایگاه قصد مجرمانه براساس نظریهی
مفهوم طبیعی(سببیت) رفتار مجرمانه. ۱۴
الف) اساس نظریه ۱۴
ب) ارزیابی این نظریه. ۱۵
گفتار دوم: دیرینه نظریهی قصد مجرمانه. ۱۶
مبحث اول: پذیرش قصد مجرمانه در قوانین ۱۷
عنوان صفحه
مبحث دوم: دیرینه‌ی قصد تبعی . ۱۹
الف) قصد تبعی در آیین یهود ۲۰
- قصد تبعی در احادیث یهود. ۲۰
- قصد تبعی در کتاب مقدس ( عهد قدیم ) ۲۲
ب) قصد تبعی در مسیحیت و اروپای غربی ۲۲
مبحث اول: آگاهی(علم) ۲۶
الف) آگاهی( علم ) از نظر روانشناسی ۲۶
ب) آگاهی( علم )از دیدگاه حقوقدانان ۲۷
مبحث دوم: اراده. ۲۷
الف) معنای اراده از دیدگاه فیلسوفان. ۲۸
ب)اراده در آراء حقوقدانان. ۳۱
مبحث سوم: انگیزه. ۳۲
الف) انگیزه در اصطلاح روانشناسان ۳۲
ب) انگیزه در اصطلاح حقوقدانان ۳۲
گفتار چهارم: انواع قصد مجرمانه ۳۴
الف) قصد محدود(معین) و غیر محدود(غیر معین) ۳۴
ب) قصد بسیط(ساده)و قصد با سبق تصمیم ۳۵
ج) قصد متجاوز از عمد (ماورء‌العمد، شبه عمد). ۳۵
د) قصد عام و قصد خاص. ۳۶
ه) قصد مستقیم ۳۶
ی) قصد غیرمستقیم( تبعی، فرعی، ضمنی، تلویحی، جانبی، عارضی) ۳۷
۱.تعاریف ارائه شده از قصد غیرمستقیم. ۳۷
- تعریف انتخابی ۳۹
عنوان صفحه
فصل سوم: مبانی قصد تبعی
گفتار اول: مبانی نظری قصد تبعی ۴۲
مبحث اول: نظریهی احتمال ۴۳
الف) اساس نظریه ۴۳
ب) انعکاس قانونی نظریه . ۵۱
ج) انتقادات وارده بر نظریه احتمال ۵۲
مبحث دوم: نظریه قبول یا رضایت. ۵۴
الف) اساس نظریه ۵۸
ب) ارزیابی نظریهی قبول ۶۶
ج) انعکاس قضایی- قانونی نظریهی قبول. ۶۷
- در رویه‌ی دادگاههای آلمان. ۶۷
۲.در کشورهای عربی ۶۹
۲-۱) قانون کشورهای عربی ۶۹
۲-۲) در رویه‌ی قضایی کشورهای عربی ۷۱
د)نظریه” تحمل تبعات”. ۷۴
۳-۱) ایرادات نظریهی ” تحمل تبعات” ۷۵
مبحث سوم: نظریه” آزمون شکست” ۷۵
الف.نقد نظریه ۷۶
ب. قصد غیر مستقیم در رویه‌ی قضایی انگلیس. ۷۷
۱.فرد متعارف . ۷۷
- احتمال بالا. ۷۸
۳.نتیجه‌ی طبیعی. ۷۸
۴.قطعیت عملی ۸۰
عنوان صفحه
- خطر اساسی ۸۱
گفتار سوم: ادله فقهی ـ حقوقی. ۸۳
مبحث اول: ادله فقهی ۸۳
مبحث دوم: دلایل قانونی. ۸۵
الف) مستندات قانونی تا قبل از قانون مجازات جدید التصویب. ۸۵
ب) قاعده‌مند شدن قصد تبعی در قانون مجازات جدیدالتصویب ۹۲
فصل چهارم: ارکان و قلمرو قصد تبعی
گفتار اول: عناصر قصد مجرمانه و تحقق آنها در قصد تبعی . ۹۶
مبحث اول: نظریه اراده ۹۶
الف) اساس نظریه. ۹۷
ب) پاسخ به ایرادات وارده بر نظریهی اراده. ۹۹
مبحث دوم: نظریهی آگاهی ۱۰۱
الف) مبنای نظریه. ۱۰۱
ب)انعکاس قانونی نظریهی آگاهی ۱۰۳
۱- قانون مجازات جدید ایران. ۱۰۳
۲- قانون جزای نمونه‌ی آمریکا. ۱۰۴
۳- اساسنامه‌ی دیوان کیفری بین المللی(۱۹۹۸) ۱۰۵
مبحث سوم: انگیزه و قصد تبعی ۱۰۶
گفتار دوم: ارکان قصد تبعی. ۱۰۷
مبحث اول: فعل ۱۰۷
الف) خصوصیات فعل. ۱۰۷
۱- فعلی که نوعاً منتج به نتیجه‌ی مجرمانه می شود. ۱۰۸
عنوان صفحه
- فعلی که اتفاقاً منتج به نتیجه می‌شود: ۱۰۹
۱-۲) تعاقب نتیجه بر فعل با توجه به وضعیت موضوع جرم ۱۰۹
۲-۲) تعاقب نتیجه با توجه به وضعیت خاص زمانی و مکانی. ۱۱۰
۳-۲) تعاقب نتیجه با توجه به حالت مرتکب. ۱۱۰
ب) عدم قصد ابتدائی نتیجه. ۱۱۱
مبحث دوم: ضرورت وجود آگاهی. ۱۱۱
الف) آگاهی از خطر فعل. ۱۱۲
ب) پیش‌بینی رابطه‌ی سببیت. ۱۱۲
ج) پیش بینی نتیجه. ۱۱۳
د) آگاهی از صفات موضوع جرم ۱۱۳
ه) آگاهی از وضعیت خاص زمانی و مکانی. ۱۱۴
- آگاهی از زمان ارتکاب فعل ۱۱۴
- آگاهی از مکان ارتکاب فعل ۱۱۵
مبحث سوم: التفات نسبت به آگاهی. ۱۱۵
گفتار سوم: قلمرو قصد تبعی . ۱۱۶
مبحث اول:قصد غیر مستقیم در جرایم بر حسب لزوم یا عدم لزوم نتیجه ۱۱۶
الف) قصد تبعی در جرایم مقید . ۱۱۶
ب) قصد تبعی در جرایم مطلق ۱۱۷
مبحث دوم: قصد غیر مستقیم در جرایم امتناعی( ترک فعل ). ۱۱۹
مبحث سوم: قصد تبعی در شروع به جرم ۱۱۹
مبحث چهارم: قصد تبعی و صورمداخله درجرم (شرکت ،معاونت). ۱۲۲
الف) قصد تبعی و تحقق آن در شرکت در جرم: ۱۲۲
ب) قصد تبعی و ظهور آن در معاونت ۱۲۳
عنوان صفحه
مبحث پنجم: تمییز قصد تبعی (غیرمستقیم) از قصد مستقیم و شبه عمد
(قصد ماوراء العمد،قصد متجاوز یا متعدی) ۱۲۴
الف) تمایز قصد تبعی از قصد مستقیم. ۱۲۴
ب) تمایز قصد تبعی از شبه عمد ۱۲۵
گفتار چهارم: اثبات قصد. ۱۲۹
مبحث اول: اثبات قصد مستقیم ۱۳۰
مبحث دوم: اثبات قصد تبعی. ۱۳۲
الف) قصد تبعی شکلی ۱۳۲
ب) قصد تبعی ماهوی . ۱۳۴
۱.قصد تبعی مطلق:. ۱۳۵
۲.قصد تبعی نسبی ۱۳۵
ج) قصد تبعی( غیر مستقیم) در رویای‌رویی با قاعده‌ی درء ۱۳۶
نتیجه گیری ۱۳۷
فهرست منابع و مآخذ
الف)منابع فارسی ۱۳۹
منابع عربی. ۱۴۱
ج) منابع انگلیسی . ۱۴۴
مقدمه
الف) طرح موضوع
قصد مجرمانه یا رکن معنوی جرم از جمله مسائلی است که در حقوق جزا با تأخیر به آن پرداخته شده است. چرا که در زمانهای دور صرف ارتکاب فعل مادی برای مجازات مجرم کافی بود و توجهی به ذهنیت مجرم نمی‌شد. اما رفته رفته نوع بشر دریافت که جرم تنها یک پدیده‌ی مجرمانه‌ی صرف نیست که قوام آن فعل و آثار آن باشد بلکه منشأ آن در ذهن و روان انسان قرار دارد و باید با توجه به این ذهنیت با آن برخورد شود. از آن پس بود که اصلی در حقوق جزا شکل گرفت مبنی بر اینکه ارتکاب مادیات جرم به تنهایی برای تکوین آن مکفی نیست بلکه در کنار آن باید این مادیات نشأت گرفته از نهاد و خواست انسان باشد.
شکل گیری چنین اصلی تحت تأثیر تکامل اندیشه‌ها و تفکرات ابناء نوع و بعث و ظهور پیامبران و انسانهای فرهیخته بوده است. اصول اخلاقی و آموزه‌های دینی به تدریج رکن روانی را به عنوان رکن رکین جرم در قوانین استوار ساخت. این رکن رابطه‌ای است که بین مادیات جرم و شخصیت مجرم را به هم پیوند میدهد. و اساساً همین رابطه است که محل سرزنش قانون واقع می‌شود. این سرزنش نیز بسته به میزان تسلط اراده‌ی مرتکب بر جنبههای مادی جرم نوسان دارد. گاهی وقوع پدیده‌ی مجرمانه تمام و کمال تحت سیطره‌ی اراده‌ی مرتکب آن است به گونهای که هر آنچه رخ میدهد مراد اوست. وقتی که اراده به این صورت سلطنت دارد می‌گویند که مجرم قصد مستقیم داشته است. گاهی نیز بدون اینکه اراده‌ی فعل در نزد مجرم تزلزلی پیدا کند، اما نتایجی حاصل این فعل او می‌شوند که ابتدائاً منظور او نبوده لکن به خوبی می‌داند که در صورت انجام چنین فعلی یا انجام فعل در چنین شرایطی، آن نتایج را اثر اجتناب ناپذیر یا غالب خود قرار میدهد. این حالت ذهنی را قصد تبعی یا غیر مستقیم گفته‌اند که تحقیق حاضر دائر مدار آن است. بعضاً نیز فاعل فعل مجرمانه نسبت به حدوث نتیجه صرف یک پیش‌بینی را دارد و گاهی نیز کاملاً غافل از آن است که در این هر دو صورت ما در قلمرو خطای غیر عمد قرار داریم.
وهمانطور که گفته شد در این تحقیق موضوع اصلی قصد تبعی یا غیر مستقیم است که مورد مداقه قرار خواهد گرفت.
ب) بیان مسئله
قصد تبعی که آن را هم پایه‌ی قصد مستقیم میدانند و بنابراین مبنای مسئولیت عمدی قرار میگیرد، باید دارای مبانی و ماهیتی باشد که این همسان قرار گرفتن آن را با قصد مستقیم و در نتیجه متحمل شدن تمام آثار جنایات عمدی را توجیه گر باشد. اصولاً باید چه تعریفی از قصد مجرمانه ارائه داد تا جامع هر دو نوع قصد( مستقیم، تبعی ) باشد و مانع از ورود دیگر خطاهای ذهنی در قلمرو عمد باشد. تحقق عناصر قصد مجرمانه یا عناصر مرتبط به آن در این نوع از قصد چگونه است. چه رویکردی و برخوردی نسبت به این نوع قصد در نظام های حقوقی دنیا صورت گرفته یا میگیرد.قصد تبعی در چه نوع جرایمی فرصت تحقق دارد. آیا همه جرایم میتوانند تجلیگاه این نوع از قصد مجرمانه باشد یا تنها در جرایم برخوردار از ویژگیهای خاص است که عرصهی ظهور قصد مورد اشاره قرار می‌گیرند.
ج) اهمیت و ضرورت پژوهش
ضرورت این تحقیق و پژوهش از آن روست که قصد تبعی با توجه به اینکه در ردیف قصد مستقیم قرار میگیرد وعمد قلمداد می‌گردد، بنابراین این عمد احتساب کردن آن باید با شناخت طبیعت و ماهیت صحیح آن صورت گیرد، یعنی اینکه ابتدا باید ارکان این گونه‌ی قصد را شناخت تا بتوان با تشخیص و تمییز آن از دیگر خطاها قلمرو عمد را مشخص کرد. بنابراین پذیرفتن آن بدون شناخت ماهیت و ارکان آن بسیار خطرناک است و باعث می‌شود که معنای عمد بیش از حد معمول گسترش یابد که این مسئله نمی‌تواند با احساسات ما از عدالت جور شود. در مقابل عدم پذیرش صورت قصد تبعی باعث می‌شود تا حقوق کیفری من غیر حق ملایم و محدود شود و معنای عمد و قصد با کیفیات نفسانی‌ای چون شوق، رغبت، تمایل و احیاناً انگیزه خلط شود. و همینطور این عدم پذیرش بعضاً این نتیجه را دارد تا عقیده‌ی عمومی و خرد جمعی مورد دست درازی واقع شود. توجه به این موارد است که تحقیق درباره‌ی قصد تبعی را به عنوان یک تحقیق مستقل ضروری و مهم می‌سازد.
د) سؤالات اصلی پژوهش
در این تحقیق سعی بر این است که به دو سؤال اصلی پاسخ داده شود؛ ۱. مبانی و ماهیت قصد تبعی چیست؟ ۲. آیا قصد تبعی امکان تسری یافتن به جرایمی غیر از جنایات را نیز دارد یا تنها برخی جرایم محل تحقق آن هستند؟
ی) سابقه‌ی علمی پژوهش
تا کنون در کشور ما این موضوع پژوهش به عنوان یک تحقیق مستقل چه به صورت کتاب و چه به صورت یک مقاله مورد بررسی قرار نگرفته است و از این نظر این موضوع، به عنوان یک تحقیق جدید است. در کتابهای فقهی هم موضوع مذکور تنها در رابطه با جنایات مورد اشاره قرار گرفته است و نسبت به سایر جرایم مسکوت گذاشته شده است. به تبع همین در کتابهای تألیفی در حقوق کیفری نیز در بحثهای جرایم علیه اشخاص این موضوع عنوان شده است. تقریباً تمام کتب فقهی در باب قصاص اشارتی به این موضوع داشته‌اند که چند تا از آنها را به عنوان نمونه می‌آوریم:
۱.جواهر الکلام اثر محمد حسن نجفی ج ۴۲ که در آن آمده است: و علی کل حال فلا اشکال و لا خلاف فی انه یتحقق العمد بقصد العاقل البالغ الی القتل بما یقتل غالباً، بل و بقصده الضرب بما یقتل غالباً عالماً به و ان لم یقصد القتل، لان القصد الی الفعل المزبور کالقصد الی القتل.
- مبانیتکملهالمنهاجاثرسیدابوالقاسمخویی در مورد قصد تبعی در جرم قتل آورده است:”لان قصد الفعل مع الالتفات الی ترتب القتل علیه عاده لاینفک عن قصد القتل تبعا”.
- جرایمعلیهاشخاصتالیفدکترمحمدهادیصادقی که در آن پیرامون قصد تبعی آمده است:”. ارتکاب قتل به فعل غالبا کشنده ظاهرا دلالت بر وجود سوء نیت غیر محسوس داشته و باتوجه به آنچه از بزهکار ظاهر شده است حکم داده می شود. بنابراین مراد قانونگذار از قصد مذکوردر بند ب ماده ۲۰۶ به شرح . هر چند قصد کشتن شخص را نداشته باشد،قصد ذاتی و ابتدائیقتل بوده است. و دلالت بر عدم ضرورت قصد قتل به طور مطلق ندارد واین نوع از قتل را ماهیتاً عمدی شناخته است.
- جرایمعلیهاشخاصتالیفدکترحسینآقائینیا:در این کتاب اگرچه نامی از قصد تبعی یا هرنام دیگر آن نیامده است. اما در رد ماهیتا عمدی بودن قتل با فعل نوعا کشنده آمده است که نظر مقنن از بند ب ماده ۲۰۶ این بوده است که در مواردی که مرتکب قصد قتل ندارد ولی عملاو نوعا کشنده است،قتل عمدی محسوب می شود و قاتل قصاص می شود. فلذا باید میان قتل همراه با قصد که مصداق بارز قتل عمدی است و قتل بدون قصد کشتن که مقنن آنرا قتل عمدی محسوب می کند قائل به تفصیل شد. اراده مقنن به عمدی شناختن قتل بدون قصد قتل به معنای این نیست که مقنن می تواند اراده به موجودیت امری کند که موجود نیست و مجاز نیست کسی را که قاصد نیست، قاصد بشناسد، ولی می‌تواند بنا به مصالحی کسی را که قصد نتیجه ندارد،به مجازات قاصد محکوم کند. به نظر می رسد که مولف کتاب می‌خواهد عمدی محسوبکردن قتل با فعل نوعا کشنده را ناشی از سیاست جنائی مقنن بدانند.
۵- در کتاب CRIMINAL RESPONSIBILITY اثر ویکتور تادروس آمده است شخصی که بمبی در یک مغازه کار می گذارد تا ترس و وحشت ایجاد کند، اما می داند که دیگران به احتمال زیاد به سبب انفجار می میرند، به نظر من (نویسنده ) از لحاظ خطای اخلاقی به قدر کافی بد هست تا به درستی زمینه ساز مسئولیت از بابت قتل عمدی شود،اگر که شهروندان به وسیله‌ی انفجار کشته شوند با این حال مشاهده چنین پرونده هایی نباید ما را رهنمون کنند به این نتیجه گیری که هیچ تفاوتی بین قصد مستقیم و غیر مستقیم یا قصد غیر مستقیم و سهل انگاری نیست.
- ۶. جرمی بنتهام در کتاب an introduction to principle of moral and legislation می‌گوید: نتیجه‌ی مورد نظر یا مستقیم است یا عارضی و می توان گفت که آن نتیجه مستقیما مورد قصد بوده است زمانیکه احتمال تحقق آن در زنجیره انگیزه هایی که شخص را به ارتکاب فعل می کشانند بتواند حلقه ای را تشکیل دهد .و می توان گفت که به صورت عرضی یا جانبی مورد قصد بوده است زمانیکه علی رغم تصور آن و میزان احتمال وقوعش در زمان انجام فعل،در زنجیره آن انگیزه ها حلقه ای را تشکیل نمی دهد.
- النظریهالعامهللقصدالجناییتالیفدکترمحمودنجیبحسنی که در آن درباره قصد مستقیم و غیر مستقیم آمده است:” که هر جا که در ذهن جانی یقین باشد وتنها یک احتمال وجود داشته باشد قصد مستقیم است،و در جایی که امکان جایگزین یقین شود و احتمالات در ذهن او به کثرت گراید، قصد غیر مستقیم است. به عبارت دیگر می توانیم بگوییم که هرنتیجه ای که در ذهن جانی اثر حتمی و لازم فعل نیست قصد نسبت به آن غیر مستقیم محسوب می شود، و راه تمیز بین دو نوع قصد این است که نتایج احتمالی را از قلمرو قصد مستقیم خارج سازیم و میدان را در اختیار قصد غیر مستقیم قرار دهیم”
- ۸. درکتابقانونالعقوباتالخاصنوشتهدکترمحمدزکیابوعامرودکترسلیمانعبدالمنعم آمده است:”اگر مردی بخواهد از دست زنش خلاص شود و از غذا خوردن با وی بعد از اینکه او را فریب می دهد و در غذایش سم می ریزد، خود‌داری می کند و پیش بینی این را هم دارد که پسرشان نیز در غذا خوردن با او، مثل عادت همیشگی شان شریک می‌شود، اما علی رغم این پیش بینی سم را در غذا می ریزد و بدون توجه به نتایج، به کار خود ادامه می دهد. در نهایت همسر و فرزند او از آن غذا می خورند، فرزند می میرد و همسر با کمک های اولیه شفا پیدا میکند.
