دانشکده اصول الدین واحد قم
برای رعایت حریم خصوصی نام نگارنده و استاد راهنما در سایت درج نمی شود
(در فایل دانلودی نام نویسنده و استاد راهنما موجود است)
چکیده :
یکی از مهم ترین مباحث در قوانین اعم از حقوقی و کیفری و علاوه بر آن در احکام فقهی بحث تأثیر جهل می باشد ، موضوعی که در تحقیق حاضر سعی شده در بین مضامین و روایات ، کتب فقهی و اصولی و آثار حقوق دانان و قوانین مربوطه بررسی و مهم ترین دستاوردهای آن نکاشته شود. هدف از انتخاب این موضوع تعیین اصل جهل و کمیت آن در تحقیق و عدم تحقیق مسئولیت کیفری و مدنی و حل تعارضات ظاهری بین تاثیر جهل در قانون و فقه اسلامی به صورت حل تعارض بین سه قاعده مهم [ جهل به قانون رافع مسئولیت نیست با قاعده قبح عقاب بلابیان و قاعده تدرء الحدود بالشبهات ] می باشد ، به این شکل که جهل ، یک مفهوم نسبی است و صلاحیت آن را ندارد که تحت قاعده ایی کلی بیان گردد بلکه تشخیص دفاع تلقی شدن یا نشدن جهل ، یک کار دقیق قضایی است که بر عهده متولیان امر قضاء قرار دارد و در هر جرمی بسته به این که در زمره حق الله و حق الناس باشد و شبهه ایی که برای قاضی و یا متهم پیدا شده و شرایط حاکم بر هر پرنده متغیر است.
بنابراین جهل یکی از موضوعاتی است که بدون شناخت ماهیتش نمی توان ، درباره آن به ویژه در جزائیات حکمی صائب صادر نمود.
یافته های تحقیق نشان می دهد عنصر جهل در رفع مسئولیت مدنی ، به طور قطع تأثیر ندارد. و فرد جاهل در این مسئله معذور نیست ، زیرا پای حقوق مالی از دست رفته مطرح است و فرد جاهل بنا بر قاعده اتلاف ، باید از عهده جبران خسارت برآید.
اما در مورد تأثیر جهل در رفع مسئولیت کیفری یعنی جایی که تخطی از قانون ، منجر به ثبوت احدی از کیفر ها مثل حد ، قصاص و تعزیر می گردد ، یک کار دقیق قضایی است پس بایستی تا حدی که به حقوق سایر اشخاص لطمه نزند ، جاهل با حسن نیت را مبری از مسئولیت دانست ، بنابراین در پذیرش آن باید به قدر متیقن اکتفا نمود.
در مورد تعارض سه قاعده [ جهل به قانون رافع مسئولیت نیست با قاعده قبح عقاب بلابیان و قاعده تدرء الحدود بالشبهات ] باید گفت در قوانین مدنی هیچ گونه تعارضی میان این سه قاعده وجود ندارد ، زیرا قاعده « قبح عقاب بلابیان » و قاعده « درء » حیطه کاربردشان مسائل کیفری است و « قاعده جهل به قانون رافع مسئولیت نیست » مربوط به مسایل مدنی است ، به این شکل که جهل به قانون رافع مسئولیت مدنی نیست ، بنابراین همان طور که گفته شد جهل به هیچ وجه در مسایل مدنی رافع مسئولیت نیست.
اما در مورد تعارض این سه قاعده در مسایل کیفری باید گفته شود اگر برای مقام قضایی ثابت شود که فرد به طور قطعی جهل به قانون داشته است می تواند با استناد به قاعده « قبح عقاب بلابیان » و قاعده « درء » حکم برائت و یا تخفیف مجازات را صادر نماید.
بنابراین برای رسیدن به این یافته ها تحقیق حاضر در چهار فصل گردآوری شده که فصل اول شامل ( کلیات ) و فصل دوم ( برجسته سازی مفهوم جهل ) فصل سوم ( تأثیر جهل در احکام فقهی ) فصل چهارم ( تأثیر جهل در قوانین حقوقی و کیفری ) نگاشته شد.
کلید واژه ها : جهل ، اشتباه ، احکام [ تکلیفی ، وضعی ] ، جهل [ تقصیری ، قصوری ] ، شبهه ، مسئولیت [ کیفری – مدنی ]
فهرست مطالب
عنوان صفحه
فصل اول. ۱
کلیات تحقیق. ۱
۱ – ۱ – مقدمه. ۲
۲ – ۱ – بخش اول. ۴
ادبیات تحقیق. ۴
۱ – ۲ – ۱ – گفتار اول – معرفی مسأله. ۵
۲ – ۲ – ۱ – گفتار دوم – اهمیت مسأله. ۶
۳ – ۲ – ۱ – گفتار سوم – پیشینه تحقیق درباره مسأله. ۷
۴ – ۲ – ۱ – گفتار چهارم – سوالات پژوهش. ۸
۵ – ۲ – ۱ – گفتار پنجم : فرضیه های پژوهش. ۹
۶ – ۲ – ۱ – گفتار ششم – روش تحقیق. ۱۰
۷ – ۲ – ۱ – گفتار هفتم – محدودیت های پژوهشی ۱۰
۳ – ۱ – بخش دوم. ۱۱
بیان مفاهیم. ۱۱
۱ – ۳ – ۱ – گفتار اول – مفهوم جهل در لغت و در اصطلاح. ۱۲
۲ – ۳ – ۱ – گفتار دوم – مفهوم اشتباه در لغت و در اصطلاح. ۱۳
۳ – ۳ – ۱ – گفتار سوم – مفاهیم فقه – حقوق – قانون. ۱۵
۴ – ۳ – ۱ – گفتار چهارم – مفهوم علم ، ظن ، شک ( شبهه ) – وهم. ۱۶
فصل دوم. ۱۸
تبیین و برجسته سازی مفهوم جهل. ۱۸
۱ – ۲ – بخش اول. ۱۹
تاریخچه جهل و اشتباه ۱۹
۱ – ۱ – ۲ – گفتار اول – پیشینه تاریخی جهل و اشتباه در حقوق روم. ۲۰
۲ – ۱ – ۲ – گفتار دوم – پیشینه تاریخی جهل و اشتباه در حقوق فرانسه. ۲۲
۳ – ۱ – ۲ – گفتار سوم – پیشینه تاریخی جهل و اشتباه در قانون مدنی ایران. ۲۴
۴ – ۱ – ۲ – گفتار چهارم – تقابل جهل – عقل و جهل – علم و رویکرد تاریخی آن. ۲۵
۲ – ۲ – بخش دوم. ۲۹
بررسی واژه جهل و جاهل از دیدگاه قرآن و روایات ۲۹
۱ – ۲ – ۲ – گفتار اول – واژه جهل و جاهل در قرآن و روایات ۳۰
۲ – ۲ – ۲ – گفتار دوم – کاربرد و مشتقات جهل و پاسخ به یک شبهه. ۳۳
۳ – ۲ – ۲ – گفتار سوم – زمینه های جهل و نشانه های مربوط به آن. ۳۷
۴ – ۲ – ۲ – گفتار چهارم – خصوصیات جاهدان. ۴۱
۵ – ۲ – ۲ – گفتار پنجم – آثار و پیامد های جهل و راه های عملی جهل زدایی ۴۷
۳ – ۲ – بخش سوم. ۵۶
مقایسه مفهوم جهل و اشتباه و موارد مشابه آن. ۵۶
۱ – ۳ – ۲ – گفتار اول – مقایسه جهل با اشتباه ۵۷
۲ – ۳ – ۲ – گفتار دوم – مقایسه اشتباه با غلط ۵۹
۳ – ۳ – ۲ – گفتار سوم – مقایسه جهل و اشتباه با شبهه. ۵۹
۴ – ۳ – ۲ – گفتار چهارم – مقایسه جهل و اشتباه با خطا ۶۰
۵ – ۳ – ۲ – گفتار پنجم – مقایسه جهل و اشتباه با سهو. ۶۰
۶ – ۳ – ۲ – گفتار ششم – مقایسه جهل با غفلت ۶۱
۷ – ۳ – ۲ – گفتار هفتم – مقایسه جهل با نیسان. ۶۱
۴ – ۲ – بخش چهارم. ۶۳
تقسیمات جهل در فقه امامیه. ۶۳
۱ – ۴ – ۲ – گفتار اول – تقسیمات جهل به لحظ ماهیتی ۶۴
۲ – ۴ – ۲ – گفتار دوم – جهل به لحاظ موقعیت مکلف. ۶۵
۳ – ۴ – ۲ – گفتار سوم – جهل به لحاظ متعلق آن. ۶۵
۵ – ۴ – ۲ – گفتار چهارم – تقسیمات جهل در فقه اهل سنت ۶۶
۶ – ۴ – ۲ – نتیجه گیری فصل اول و دوم. ۶۸
فصل سوم. ۷۰
اثر جهل و اشتباه در احکام فقهی و بررسی مبانی آن. ۷۰
۱ – ۳ – بخش اول. ۷۱
عذر جهل در فقه اسلام و شرط علم. ۷۱
۱ – ۱ – ۳ – گفتار اول – بررسی و تحلیل معنای عذر. ۷۲
۲ – ۱ – ۳ – گفتار دوم – مفهوم احکام تکلیفی و وضعی و رابطه آن دو. ۷۵
۳ – ۱ – ۳ – گفتار سوم – شرایط علم در مورد قوانین و احکام شرعیه. ۷۸
۴ – ۱ – ۳ – گفتار چهارم – بررسی تفاوت شرط علم در احکام تکلیفی و وضعی ۷۸
۲ – ۳ – بخش دوم. ۸۰
مستندات معذوریت جاهل در علم اصول و روایات فقهی ۸۰
۱ – ۲ – ۳ – گفتار اول – حدیث رفع از ادله برائت ۸۱
۲ – ۲ – ۳ – گفتار دوم – سیری در روایات خاص. ۹۶
۳ – ۳ – بخش سوم. ۹۹
مستندات عدم معذوریت جاهل از دیدگاه علم اصول و روایات فقهی ۹۹
۱ – ۳ – ۳ – گفتار اول – قاعده اشتراک احکام میان عالم و جاهل. ۱۰۰
۲ – ۳ – ۳ – گفتار دوم – قاعده وجوب تعلم احکام. ۱۰۲
۳ – ۳ – ۳ – گفتار سوم – روایات [ فرض آگاهی عموم ] ۱۰۲
۴ – ۳ – ۳ – گفتار چهارم – داوری میان ۲ دسته از ادله و نتیجه گیری ۱۰۳
۴ – ۳ – بخش چهارم. ۱۰۸
موارد جهل در احکام فقهی و قوانین و معذوریت آن. ۱۰۸
۱ – ۴ – ۳ – گفتار اول – استقرای موارد معذوریت جاهل. ۱۰۹
۲ – ۴ – ۳ – گفتار دوم – جهل در عبادات ۱۱۰
۳ – ۴ – ۳ – گفتار سوم – جهل به خیار و فوریت آن. ۱۱۵
۴ – ۴ – ۳ – گفتار چهارم – جهل شفیع در اعمال حق شفعه. ۱۱۷
۵ – ۴ – ۳ – گفتار پنجم – جهل به حرمت ربا و انجام معامله ربوی ۱۱۸
۶ – ۴ – ۳ – گفتار ششم – حرمت ازدواج در عده ۱۱۹
۷ – ۴ – ۳ – گفتار هفتم – جهل در ایفاء ناروا ۱۲۲
۸ – ۴ – ۳ – گفتار هشتم – جهل در عمل به وصیت ۱۲۲
۹ – ۴ – ۳ – گفتار نهم – جهل در طلاق. ۱۲۲
۱۰ – ۴ – ۳ – گفتار دهم – جهل در ابراء. ۱۲۳
۱۱ – ۴ – ۳ – نتیجه گیری فصل سوم : ۱۲۴
فصل چهارم. ۱۲۷
آثار جهل و اشتباه در قوانین حقوقی و کیفری و بررسی مبانی آن. ۱۲۷
۱ – ۴ – بخش اول. ۱۲۸
شرح قاعده ” جهل به قانون رافع مسئولیت نیست “. ۱۲۸
۱ – ۱ – ۴ – گفتار اول – معنای قاعده ۱۲۹
۲ – ۱ – ۴ – گفتار دوم – دیدگاه های حقوق دانان و فقیهان در مورد قاعده ۱۳۰
۳ – ۱ – ۴ – گفتار سوم – اهداف قاعده ۱۳۱
۴ – ۱ – ۴ – گفتار چهارم – محل جریان قاعده ۱۳۲
بخش دوم. ۱۳۳
نقد قاعده ” جهل به قانون رافع مسئولیت نیست “. ۱۳۳
۱ – ۲ – ۴ – گفتار اول – اطلاق واژه جهل – قانون. ۱۳۴
۲ – ۲ – ۴ – گفتار دوم – مسئولیت حقوقی جاهل. ۱۳۵
۳ – ۲ – ۴ – گفتار سوم – نقد تمسک به قاعده اشتراک احکام میان عالم و جاهل. ۱۳۸
۴ – ۲ – ۴ – گفتار چهارم – نقد نظر وجوب تعلم قوانین ۱۴۰
۵ – ۲ – ۴ – گفتار پنجم – طریق انتشار ، مهلت ۱۵ روزه و فرض علم. ۱۴۲
۶ – ۲ – ۴ – گفتار ششم – ایرادات فقهی ۱۴۳
۷ – ۲ – ۴ – گفتار هفتم – فاکتورهای رفع مسئولیت از جاهل. ۱۴۵
۳ – ۴ – بخش سوم. ۱۵۰
آثار جهل و اشتباه در اعمال حقوقی در قانون مدنی ایران. ۱۵۰
۱ – ۳ – ۴ – گفتار اول – مقایسه مفاهیم بطلان – غیر نافذ – خیار فسخ ۱۵۱
۲ – ۳ – ۴ – گفتار دوم – قلمرو جهلی که موجب بطلان عقد می گردد. ۱۵۲
۳ – ۳ – ۴ – گفتار سوم – قلمرو جهلی که موجب غیر نافذ شدن عقد می گردد. ۱۵۹
۴ – ۳ – ۴ – گفتار چهارم – قلمرو جهلی که موجب خیار فسخ می گردد. ۱۶۰
۵ – ۳ – ۴ – گفتار پنجم – قلمرو جهلی که بی تاثیر است ۱۶۵
۴ – ۴ – بخش چهارم. ۱۶۹
بررسی تأثیر جهل بر مسئولیت کیفری در فقه با تکیه بر قاعده « درء » و قانون مجازات اسلامی جدید. ۱۶۹
۱ – ۴ – ۴ – گفتار اول – تحلیل واژگان قاعده « درء » ۱۷۰
۲ – ۴ – ۴ – گفتار دوم – حقیقت قاعده درأ ؛ بیان مطلبی جدید یا تعبیری از اصل و اصول دیگر ؟. ۱۷۳
۳ – ۴ – ۴ – گفتار سوم – مستندات قاعده « درء » ۱۷۵
۴ – ۴ – ۴ – گفتار چهارم – مجاری و قلمرو قاعده « درء » ۱۸۰
۵ – ۴ – ۴ – گفتار پنجم – آثار کیفری جهل در جرایم عمدی و غیر عمدی در قوانین کیفری ۱۸۵
۶ – ۴ – ۴ – گفتار ششم – بررسی مهم ترین مواد مربوط به جهل وشبهه در قانون مجازات اسلامی جدید. ۱۸۷
۵ – ۴ – بخش پنجم. ۱۹۳
بررسی تعارضات قاعده حقوقی با قواعد مهم فقهی ۱۹۳
۱ – ۵ – ۴ – گفتار اول – مقایسه قاعده « درء » با « جهل به قانون رافع مسئولیت نیست » و « قاعده قبح عقاب بلا بیان » ۱۹۴
۲ – ۵ – ۴ – گفتار دوم – مقایسه قبح عقاب بلا بیان و قاعده عدم رافعیت ۱۹۷
۳ – ۵ – ۴ – نتیجه فصل چهارم : ۲۰۰
منابع عربی ۲۰۵
منابع فارسی ۲۱۴
منابع انگلیسی ۲۱۸
منابع نرم افزاری ۲۱۸
۱ – ۱ – مقدمه
جهل در ادیان و مذاهب مختلف مذموم است ؛ در اسلام از آن به عنوان بدترین فقر نام برده شده است و حتی در کتب مقدس و متون مسیحی آمده است شما مردم به خاطر جهل نابود شده اید. جهل نتیجه غرور ، منشأ گناه و ریشه هر شری است که زندگی فرد و ملت را مسموم می کند.
بنابراین می توان گفت : جهل و نادانی یکی از مؤلفه هایی است که مانع رشد و تکامل انسان می شود و به همین دلیل اسلام نسبت به جهل و نادانی هشدارهای زیادی داده است ، از جمله این که قرآن در آیه ۱۹۹ سوره اعراف دستور داده است که از نادان دوری کنید ، در نتیجه جهل و نادانی منشأ بسیاری از گرفتاری های انسان است. در دنیای امروز هم ، جهل به عنوان یکی از عوامل یا علل پیدایش جرم اهمیت ویژه ای پیدا می نماید که ضرورتاً باید این نقش خاص مورد توجه مخصوص واقع بشود ، پس چگونه می توان در مورد جهل ، یعنی وقتی که مجرم مفهوم حقیقی عملی را که انجام داده درک ننموده یا اصلاً تصوری از ممنوعیت و نا مشروعیت عمل ندارد بی تفاوت باقی ماند.
بنابراین اگرچه ظهور ابعاد و گستره های نوین حقوق در راستای تحول و ترقی قواعد ان گام مثبتی تلقی می شوند – لکن آثار وضعی آن هم چون دشواری کشف حقایق و کثرت شبهه و اقسام جهل را نیز به ارمغان می آورد.
به همین دلیل یکی از مباحث مطورحه در حقوق به ویژه در حقوق کیفری مبحث جهل است ، موضوعی که با وجود یک سری از شرایط با توجه به ماده ۱۵۵ ق . م . ا می تواند یکی از عوامل رافع مسئولیت کیفری باشد.
به طوری که در عالم حقوق ، به ویژه در حقوق کیفری عقیده بر آن است که صرف ارتکاب عمل مجرمانه موجب محکومیت و اعمال مجازات نشده و علیهذا ممکن است به علت حدوث عوامل و شرایط ، عمل مجرمانه به مرتکب جرم غیر قابل انتساب باشد ، به عبارت دیگر تحمیل مجازات فرع بر وجود شرایطی است که با فقدان هر یک از آن شرایط فاعل مستحق عقوبت نخواهد بود ؛ از جمله شرایط مذبور عدم وجود عوامل رافع مسئولیت می باشد ، زیرا با احراز یکی از عوامل مذکور ، مجوز مواخذه و مجازات منتفی خواهد شد.
