• • معنویت کیفیتی است فراسوی پذیرش مذهبی خاص که می ­تواند ویژگی­هایی مانند الهام، تکریم، جذبه، هیبت، معنا و هدف را در زندگی ایجاد کند (مورای و زنتنر^[۳۴]، ۱۹۸۹).

  

• • از نظر عده ای، مانند آندرهیل، وصف ناپذیری معنویت مانع تعریف آن می شود، در حالی که دیگران تلاش کرده‌اند تا معنویت را به تفصیل تعریف و وصف نمایند. باومن، اندیشه‌های آندرهیل را از چشم اندازی پسامدرن بازگو می‌کند. «تعاریف اصطلاحی همچون معنویت، به همان اندازه که روشنگر است پنهان کننده هم است». در نظر وی این تعاریف در حالی که تظاهر به شرح و تفصیل می‌کنند موضوع را بیشتر پیچیده تر می نمایند. در ادامه باومن بیان می‌کند که اگر ما در ارائه تعریفی عقلانی با شکست مواجه شویم، وارد دنیای پسامدرن، خواهیم شد و برای پژوهش های عملی آمادگی نخواهیم داشت (آلبرتس^[۳۵]، ۲۰۰۶).

۲-۱-۲-۲- مفهوم معنویت

قدمت مفهوم معنویت همزاد با خلقت انسان است و در تعریف مفهوم آن باید گفت که معنویت آن جنبه از حیات فردی و جمعی است که بیانگر رابطه ای آگاهانه است که فرد، در ارتباط با امور متعالی دارد. پیش فرض این مفهوم این باور است که امور متعالی وجود دارند و روج بشر می‌تواند با آن ارتباط برقرار کند (ساغروانی، ۱۳۸۹).

۲-۱-۲-۳- انواع معنویت

در یک سنخ شناسی با ماهیت پلورالیستی معنویت سبز فایل، معنویت های مختلف در چند نوع زیر خلاصه شده است:

• • معنویت دینی: معنویتی است که مبتنی بر یک سنت خاص دینی است. مال و مقصد نهایی معنویت و همچنین راه های رسیدن به آن بر مبنای سنت خاص دینی استوار است و بر یک چارچوب و سیستم اعتقادی خاص استوار است.

• • معنویت غیردینی: دربرگیرنده معنویت های انسان گرا، طبیعت محور، و زمین محور است. عقاید آنان ممکن است بر مبنای انکار وجود خدا یا وحدت وجود خدا باشد، آموزه های آنان دربرگیرنده عمل گرایی محیطی و اجتماعی است.

• • معنویت عرفانی: تجربه شخصی افرادی است که ممکن است به عنوان شیوه ها یا فرقه های فرعی یک دین، مانند یهودیت، مسیحیت و اسلام باشد و یا بیشتر شامل معنویت های شرقی شود.

• معنویت سبز فایل: در تجربه خود افراد از معنویت ریشه دارد. در معنویت سبز فایل، دین افراد شخصی است، فردیت بسیاری حاکم است و بر جهانی بودن همه چیز اشاره دارد. معنویت سبز فایل اعتراضی است به استیلای دین، جهان شناسی و اقتصاد در قرن ۱۹ و نمادی است از پس زدن عقل گرایی غیردینی و برداشت مادی گرا از علم، صنعت، مصرف گرایی و دین رسمی غربی (نورت­^[۳۶]کات، ۱۹۹۲؛ به نقل از رستگار، ۱۳۸۵).

۲-۱-۲-۴- دین و معنویت

درباره رابطه دین و معنویت دو دیدگاه عمده وجود دارد؛ در دیدگاه اول سه حالت متعدد است: برخی معنویت و دین را یکی دانستند و جدایی آن را غیرممکن می دانند، برخی دیگر معنویت را اعم از دین و قلمرو معنویت را بیشتر از دین می انگارند و سرانجام، برخی دیگر دین را اعم از معنویت و حوزه و قلمرو آن را گسترده تر می دانند. در دیدگاه دوم بین معنویت و دین رابطه چندانی وجود ندارد و جدایی این دو مقوله ممکن گشته است. ‌بنابرین‏ در دیدگاه اول، فردی معنوی است که دیندار نیز باشد و معنویت آن باید مبتنی بر دین وی نیز باشد، اما در دیدگاه دوم فرد می‌تواند معنوی باشد بدون آنکه دیندار باشد (عابدی و همکاران، ۱۳۸۶).

۲-۱-۳- معنویت در محیط کار

۲-۱-۳-۱- تعریف معنویت در محیط کار

تعریف معنویت در محیط کار مانند تعریف معنویت مشکل است. اولاً تعاریف بسیارند؛ ثانیاًً نمی توان به یک تعریف مورد قبول اکثریت دست یافت(رستگار، ۱۳۸۹). در اینجا به برخی از تعاریف معنویت محیط کار اشاره می شود:

• • هر چند معنویت در کار، مفهوم فلسفی و فردی عمیقی در خود دارد، اما تقریباً تعاریف دانشگاهی در این زمینه، می پذیرد که معنویت در کار، دربرگیرنده مفهومی از احساس تمامیت^[۳۷] و به هم پیوستگی^[۳۸] در کار و درک ارزش های عمیق در کار است (گیبنز^[۳۹]، ۲۰۰۱، نقل از رستگار، ۱۳۸۹).

• • معنویت در محیط کار به معنای انجام سازماندهی شده شعائر مذهبی نبوده و به همین ترتیب ‌در مورد خدا یا الهیات نیست (رابینز^[۴۰]، ۲۰۰۳).

• • معنویت در کار، نیرویی الهام بخش و برانگیزاننده برای جست و جوی مداوم در پی یافتن معنا و هدف در زندگی کاری است. درک عمیق و ژرف از ارزش کار، زندگی، بی کرانگی عالم هستی، موجودات طبیعی و نظام های باور شخصی است (میر^[۴۱]، ۱۹۹۹، نقل از رستگار، ۱۳۸۹).

• • معنویت در کار، درک و شناسایی بعدی از زندگی کاری یک فرد که درونی و قابل پرورش است و به واسطه انجام کارهای بامعنا در زندگی اجتماعی پرورش می‌یابد (اشمس و دوچن، ۲۰۰۰).

• • معنویت در محیط کار دربرگیرنده تلاش برای جستجو و یافتن هدف نهایی در یک فرد برای زندگی کاری، به منظور برقراری ارتباط قوی بین فرد و همکاران و دیگر افرادی است که به نحوی در کارش مشارکت دارند و همچنین سازگاری با یگانگی بین باورهای اساسی یک فرد با ارزش های سازمان اوست (برادلی^[۴۲]، ۲۰۰۳).

• کینجرسکی و اسکریپنک^[۴۳] برای یافتن زمینه‌های مشترک عمومی در رسیدن به یک تعریف جامع، منسجم و مشترک در میان کارکنان، تحقیقات می‌دانی گسترده ای انجام دادند. این دو محقق، تحقیقات را بر اساس تجربه متخصصان و افرادی که تجربه معنویت در کار داشتند، یا معنویت را رهبردی می‌کردند یا آن را تدریس می‌کردند، به صورت مطالعات کیفی و اکتشافی ترتیب دادند. تحقیقات آنان هر چند در سطح فردی بود، با وجود این، ما را به شناسایی معنویت در کار نیز رهنمون می‌سازد. بر اساس نتایج تحقیقات آنان معنویت در کار، حالات معینی از فرد است که به وسیله ابعاد فیزیکی، عاطفی، شناختی، میان فردی، معنوی و عرفانی وصف پذیرند (کینجرسکی و اسکریپنک، ۲۰۰۴، نقل از رستگار، ۱۳۸۹).

۲-۱-۳-۲- دیدگاه­ های معنویت در محیط کار

۲-۱-۳-۲-۱- دیدگاه کریشناکومار و نک

یک دسته­بندی متداول از رویکردهای مختلف معنویت در محیط کار عبارت است از: رویکرد درون­گرا (متافیزیکی)، رویکرد دینی، رویکرد اگزیستانسیالیستی (سکولار) (کریشناکومار و نک^[۴۴]، ۲۰۰۲).

اگر بخواهیم آرای افراد مخالف دین و معنویت را درنظر بگیریم باید رویکرد مخالفان معنویت را نیز اضافه کنیم (بوژ^[۴۵]، ۲۰۰۰؛ به نقل از فرهنگی و همکاران، ۱۳۸۵).

۲-۱-۳-۲-۱-۱- رویکرد دینی

این دیدگاه به تعاریف معنویت از جانب مذاهب مختلف باز می‌گردد. مسیحیان معنویت را فراخوان کار می‌نامند. هندوها معنویت را وقف بی نهایت در کار می بینند. از دیدگاه بودا کار سخت ابزار غنی سازی زندگی است و نهایتاًً از دیدگاه اسلام معنویت به معنای تعهد به کار است که این تعهد به سازمان منجر به پذیرش سریع تر تغییرات سازمانی توسط کارکنان می شود (کریشناکومار و نک، ۲۰۰۲).

۲-۱-۳-۲-۱-۲- رویکرد درون­گرا (متافیزیکی)