گرایش : خصوصی
دانشگاه آزاد اسلامی
واحد نراق
دانشکده حقوق
پایان نامه برای دریافت درجه کارشناسی ارشد (M. A.)
رشته حقوق گرایش خصوصی
عنوان
قلمرو دخالت اداره اوقاف در تولیت موقوفات
استاد راهنما
دکترسید مهدی جلالی
استاد (استادان) مشاور
دکتر ایوب هاشمی
فهرست مطالب
عنوان صفحه
مقدمه ۲
الف: بیان مسئله وضرورت تحقیق. ۲
ب: سوالات اصلی تحقیق. ۳
ج: فرضیات ۳
د: پیشینه تحقیق. ۳
ه: روش تحقیق ۳
و: اهداف تحقیق ۴
ز: ساماندهی تحقیق. ۴
فصل نخست: مفاهیم و کلیات ۷
بخش نخست: وقف ۷
مبحث نخست: مفهوم وقف. ۷
گفتار نخست: مفهوم لغوی وقف. ۷
گفتار دوم:مفهوم اصطلاحی وقف ۷
بند نخست: مفهوم اصلاحی وقف در فقه. ۷
بند دوم: مفهوم اصطلاحی وقف در حقوق ایران. ۸
مبحث دوم: اقسام وقف و ماهیت حقوقی وقف. ۱۰
گفتار نخست: اقسام وقف ۱۰
بند نخست: وقف عام ۱۱
بند دوم: وقف خاص. ۱۲
گفتار دوم: ماهیت حقوقی وقف ۱۲
بند نخست: سازمان حقوقی وقف. ۱۲
بند دوم: عمل حقوقی منشاءوقف ۱۳
مبحث سوم: ویژگیها و شرایط صحت وقف. ۱۶
گفتار نخست: ویژگیهای عقد وقف. ۱۶
بند نخست: عقد وقف از عقود معین است. ۱۶
بند دوم: عقد وقف از عقود لازم است. ۱۸
بند سوم: عقد وقف از عقود عینی است. ۲۰
گفتار دوم: شرایط صحت عقد وقف. ۲۰
بند نخست: واقف. ۲۰
بند دوم: مال موقوفه. ۲۱
بند سوم: موقوف علیهم ۲۳
بند چهارم: صیغه وقف. ۲۴
بخش دوم: تولیت. ۲۵
مبحث نخست: مفهوم تولیت ۲۵
گفتار نخست: مفهوم لغوی تولیت. ۲۵
گفتار دوم: مفهوم تولیت در فقه و حقوق. ۲۵
مبحث دوم: اقسام تولیت و ماهیت حقوقی تولیت ۲۶
گفتار نخست: اقسام تولیت . ۲۶
بند نخست: تولیت منصوب ۲۶
بند دوم: تولیت غیرمنصوص (منصوب) ۲۷
گفتار دوم: ماهیت حقوقی تولیت ۲۸
بند نخست: تولیت عقد است ۲۸
بند دوم: تولیت عقد لازم است ۲۹
مبحث سوم: مقایسه تولیت با وصایت، وکالت ونمایندگی ۳۰
گفتارنخست: مقایسه تولیت با وصایت ۳۰
گفتار دوم: مقایسه تولیت با وکالت ۳۱
گفتار سوم: مقایسه تولیت با نمایندگی ۳۲
فصل دوم: نحوه اداره موقوفه ۳۵
بخش نخست: مدیران وقف – شرایط و اوصاف ایشان و اداره موقوفه. ۳۵
مبحث نخست: مدیران وقف ۳۵
گفتار نخست: متولی ۳۵
گفتار دوم: ناظر. ۳۶
بند نخست: مفهوم ناظر و ماهیت نظارت. ۳۶
بند دوم: اقسام نظارت ۳۷
الف) نظارت اطلاعی. ۳۷
ب)نظارت استصوابی. ۳۷
مبحث دوم: شرایط واوصاف مدیران وقف. ۳۸
گفتار نخست: شرایط ولایت بر وقف(اوصاف متولی). ۳۸
بند نخست: اهلیت. ۳۸
بند دوم: کفایت. ۳۹
بند سوم: عدالت و امانت ۴۰
بند چهارم: اسلام. ۴۱
گفتار دوم: اوصاف مورد اشتراط. ۴۲
مبحث سوم: اداره موقوفه ۴۲
گفتار اول: اداره موقوفه توسط شخص متولی ۴۲
گفتاردوم: اداره موقوفه به وسیله سازمان اوقاف وامور خیریه ۴۵
بند نخست: اداره موقوفات عام فاقد متولی. ۴۶
بند دوم: اداره موقوفات مجهول التولیه ۱۷
بند سوم: اداره موقوفات خاص ۱۹
بخش دوم: مراجع نصب و عزل مدیران وقف و نظارت بر وقف. ۵۰
مبحث نخست: نصب مدیران وقف. ۵۰
گفتار نخست: مراجع نصب متولی. ۵۰
بند نخست: واقف. ۵۰
بند دوم: سازمان اوقاف و امورخیریه ۵۰
گفتار دوم: نصب ناظر ۵۱
مبحث دوم: عزل و انعزال مدیران وقف. ۵۲
گفتار نخست: نقش واقف در عزل متولی و ناظر ۵۲
گفتار دوم: نقش اداره اوقاف درعزل متولی یا ممنوع المداخله نمودن وی یا ضم امین. ۵۴
مبحث سوم:مرجع نظارت بر وقف ۵۵
گفتار نخست: نظارت اشخاص و حاکم. ۵۵
بند نخست : نظارت اشخاص ۵۵
بند دوم : نظارت حاکم. ۵۵
گفتاردوم: نظارت سازمان اوقاف وامور خیریه. ۵۵
فصل سوم: نظام اداری حاکم بر تولیت ،حدود صلاحیت و وظایف مدیران وقف وسازمان اوقاف و امور خیریه ۵۹
بخش نخست: نظام اداری حاکم بر تولیت ۵۹
مبحث اول: حاکمیت اداره واقف – قانون وعرف. ۵۹
گفتار نخست: حاکمیت اداره واقف. ۵۹
گفتار دوم: حاکمیت عرف و قانون ۶۰
مبحث دوم: حدود صلاحیت مدیران وقف. ۶۱
گفتار نخست: استقلال چند متولی. ۶۱
گفتار دوم: اجتماع یا انضمام متولیان ۶۱
گفتار سوم: حالت اطلاق ۶۲
مبحث سوم: وظایف و اختیارات مدیران وقف (متولی). ۶۲
گفتار نخست: نگهداری مال موقوفه. ۶۳
گفتار دوم: تقسیم منافع و عایدات مال موقوفه ۶۳
گفتار سوم: اجاره دادن مال موقوفه. ۶۵
بخش دوم: وظایف واختیارات سازمان اوقاف و امورخیریه. ۶۶
مبحث نخست: تصدی و نظارت بر امور موقوفات ۶۶
گفتار نخست: موارد تصدی و لزوم دخالت اداره اوقاف در امور موقوفه. ۶۸
بند نخست: اختلاف بین متولی و موقوف علیهم. ۶۸
بند دوم: وجود مصلحت وقف و بطون لاحقه. ۶۹
بند سوم: وجود تعدی و تفریط متولی و ناظر. ۶۹
گفتار دوم: اقدامات نظارتی اداره اوقاف بر موقوفات. ۷۱
بند نخست: بررسی وتصویب بودجه موقوفه. ۷۱
بند دوم: تایید صلاحیت وکیل متولی. ۷۲
بند سوم: نظارت بر اجاره موقوفات. ۷۲
مبحث دوم: اقدامات شبه قضایی سازمان بر متولیان موقوفات. ۷۳
گفتار نخست: اداره کل تحقیق شعبه حقوقی و وظایف و صلاحیت آن. ۷۳
بند نخست: اداره کل تحقیق شعبه حقوقی ۷۳
بند دوم: وظایف و صلاحیت شعبه حقوقی تحقیق ۷۳
گفتار دوم: چگونگی رسیدگی شعب تحقیق حقوقی ۷۴
مبحث سوم: اقدامات حمایتی سازمان اوقاف و امور خیریه از موقوفات. ۷۵
گفتار نخست: حمایت قضایی. ۷۵
گفتار دوم: حمایت اداری وقانونی. ۷۵
نتیجه گیری ۷۸
پیشنهادها ۸۰
منابع و مأخذ ۸۱
چکیده انگلیسی ۸۴
چکیده
تاریخ وقف و موقوفات از فراز و نشیبهای زیادی برخوردار بوده است. بسیاری از موقوفات مورد سوء استفاده قرار گرفته و در راههای خارج از نیت واقف صرف گردیدهاند. لذا برای حفظ و صیانت از موقوفات، فقهای امامیه و در پی آن قوانین موضوعه راه کارهایی را اندیشیدهاند که مهمترین آنها نصب متولی ، ناظر و ضم امین است.
از سویی تحقق وقف و صحت آن متوقف بر فرآیندی است که به اراده و اقدام واقف مربوط می‌شود.در عین حال در مواردی سازمان اوقاف و امور خیریه میتواند و یا موظف است که در امور موقوفات دخالت نماید. این موارد تحت دو عنوان قابل بررسی میباشد:
الف) اوقاف فاقد متولی منصوص و مجهول التولیه
ب) اوقاف دارای متولی منصوص
عنوان اول بر اساس مبانی مختلف مورد تسالم است و به عنوان یک ضرورت قابل چشم پوشی نیست. ولی عنوان دوم جنبه استثنائی داشته و مشروعیت آن نیازمند دلیل است و این دلیل نمیتواند مبنای ولایت مطلقه باشد. زیرا چنین اختیاری خارج از قلمرو آن است و صرفاً در شرایط از بین رفتن صلاحیت متولی منصوص و احراز خیانت در امانت او قابل اثبات است.
البته واقف میتواند در هنگام وقف با پیش بینی چنین وضعی ، درباره کیفیت عمل نسبت به آن تصمیم‌گیری کرده و سرنوشت موقوفه را تعیین نماید. ولی حتی در مواردی که سازمان اوقاف مجاز به دخالت درباره متولی وقف است هیچ گونه حقی برای تغییر در بهره برداری از وقف و دستکاری در وقفنامه را ندارد.
کلید واژهها:
وقف، تولیت، متولی، نظارت، سازمان اوقاف و امور خیریه.
مقدمه
الف: بیان مسئله و ضرورت تحقیق
وقف یک باور انسانی در حوزه اخلاق و اعتقادات مذهبی جوامع است. از این رو نمودهای آن را میتوان در تاریخ و فرهنگ تمام جوامع باز یافت.
میل به تحقق آرمانهایی که در حیات محقق نشدهاند، فعال شدن نیازهای فطری و بعد کمال طلبی انسان، تشویق پیشوایان دینی به نیکی کردن و احساس رضایت از خدمت به همنوعان و نیز تقربی که از این طریق به خدا حاصل می‌شود انسان را به برگزیدن خدمت به دیگران از این طریق که مالش را پیوسته و مطمئن به خدمت دیگران درآورد ترغیب کرده تا ضمن اطمینان و انبساط خاطر الهی و انسانی، نام نیکی نیز از خویش بر جای نهد.
در این راستا فقه و حقوق، قالب وقف را تعبیه و در اختیار خیرخواهان گذاشتهاند تا انسانها با آزادی بیشتر و معایب احتراز ناپذیر کمتر به امور خیریه بپردازند.
وقف در لغت به معنای ایستادن و نگه داشتن است و در اصطلاح حقوقی عبارت است از اینکه عین مال حبس و منافع آن تسبیل شود. منظور از حبس مصون نگه داشتن عین مال موقوفه از نقل و انتقالات و نیز تصرفاتی است که موجب تلف عین شود؛ چرا که مقصود از وقف انتفاع همیشگی موقوف علیهم از مال موقوفه و صرف کردن منافع آن در راه خداوند و امور خیریه اجتماعی است.
وقف از جمله عقود است و بعد از تحقق یافتن آن به صحت ، سبب فک ملک از ملکیت واقف میگردد و اثر این ماهیت حقوقی، اعتبار شخصیت حقوقی برای مال موقوفه است و بدین ترتیب سازمان وقف خود شخصیت و اصالت مییابد و برای اداره امور آن ترتیبات قانونی و خاصی در نظر گرفته شده است. به عبارت دیگر از آن جا که موقوفه دارای شخصیت حقوقی میباشد مانند هر شخص حقوقی دیگر جهت اداره آن نمایندهای در نظر گرفته شده است که نماینده مذکور مانند مدیر عامل در موسسات عمومی و شرکتهای تجاری عمل مینماید و در مورد موقوفات این نمایندگی علی الاصول بر عهده شخص متولی و در مواردی نیز بر عهده سازمان اوقاف و امور خیریه است که این دو حسب مورد در هر جایی که طبق قانون به عنوان مدیریت موقوفه به اداره موقوفه میپردازند کلیه اقدامات ایشان بر حسب نمایندگی خواهد بود و اقدامات ایشان برای موقوفه محسوب خواهد شد.
لذا هر یک از متولی، همچنین سازمان اوقاف و امور خیریه ، در خصوص اداره موقوفه دارای اختیارات و تکالیفی میباشند که دانستن آنها یک ضرورت است. چرا که واقفان با هدف اداره صحیح موقوفه و اجرای نیات خویش، مبادرت به وقف مال خویش مینمایند و انتظار دارند تا مطابق میل و اراده آنها موقوفه اداره شود. همچنین حجم گسترده موقوفات و تخصصی شدن امور میتواند از جمله عوامل و اسبابی باشد که سرانجام به تضییع حقوق موقوفات ختم شود. لذا در این رساله به بررسی نحوه اداره مال موقوفه ونقش سازمان اوقاف و امور خیریه در این مهم و مسائل خاص آن میپردازیم.
ب: سوالات اصلی تحقیق
۱- اداره موقوفه بر عهده کیست؟
۲- قلمرو دخالت سازمان اوقاف و امورخیریه در تولیت موقوفات تا کجاست؟
۳- نظارت سازمان اوقاف و امور خیریه در خصوص تولیت و اداره موقوفات اطلاعی است یا استصوابی؟
ج: فرضیهها
۱- متولی کسی است که از سوی واقف برای اداره موقوفه تعیین می‌شود و باید همانند شخصی امین، موقوفه را مطابق نظر واقف و به همان ترتیبی که واقف تعیین نموده است، حفظ و نگهداری نماید.
۲- اداره امور موقوفات عام که فاقد متولی بوده یا مجهول التولیه است و موقوفات خاصه در صورتیکه مصلحت وقف و بطون لاحقه و یا رفع اختلاف موقوف علیهم ، متوقف بر دخالت ولی فقیه باشد، بر عهده سازمان اوقاف و امور خیریه است.
۳- اگر در مورد موقوفه، واقف فرد و یا افرادی را به عنوان ناظر تعیین کرده باشد، متولی موظف است نظر ناظر را جلب نماید و هر جا نظارت سازمان اوقاف و امور خیریه پیش بینی شده باشد، نظارت از نوع استصوابی آن خواهد بود.
د: پیشینه تحقیق
تاکنون در خصوص مسئله وقف و مالکیت عین موقوفات ، شرایط و ارکان نهاد وقف و حتی در خصوص مسئولیت حقوقی متولیان ، پایان نامهها و مقالاتی به رشته تحریر درآمده است. همچنین در خصوص موقوفات شهرها و استانها در ادوار مختلف نیز پایان نامههایی تالیف گردیده است. اما در خصوص نحوه اداره موقوفه همچنین قلمرو و حدود اختیارات اداره اوقاف در تولیت موقوفات، همچنین وظایفی که این نهاد در مورد اداره و مدیریت موقوفات و نظارت برآنها دارد پژوهشی صورت نگرفته و تدوین نیافته است.
هـ : روش تحقیق
این تحقیق با بهره‌گیری از منابع کتابخانه‌ای همچون کتب و مقالات و سایت های اینترنتی و از طریق جمع آوری مطالب به شیوه فیش برداری و مطالعه و دسته بندی آنها همچنین مراجعه به کتب معتبر روایی و فقهی و نیز بررسی قوانین خاص موضوعه ناظر بر وقف و اداره اوقاف و قواعد مربوط به آراء صادره از محاکم دادگستری و نظریات مشورتی اداره حقوقی و آراء وحدت رویه تدوین یافته است. منابع مذکور به شیوه توصیفی – تحلیلی و با نظارت اساتید محترم راهنما و مشاور مورد استفاده و بهره برداری واقع گردیده است.
و: اهداف تحقیق
نقش بی بدیل و تاثیر گذار متولیان در اداره موقوفات ایجاب می نماید تا این افراد بر قوانین و مقررات مرتبط با موقوفه آشنایی و تسلط هر چند نسبی داشته باشند.
همچنین با عنایت به اینکه ادارات اوقاف و امور خیریه بر عملکرد متولیان نظارت دارند و تمامی موقوفات به نوعی تحت نظارت سازمان اوقاف و امور خیریه قرار دارند، آشنایی با قوانین و مقررات خاص مرتبط با تولیت، و بررسی جایگاه سازمان اوقاف و امور خیریه در امر تولیت و اداره موقوفات، همچنین بررسی و تبیین و شرح وظایف و اختیارات متولیان همچنین وظایف و اختیارات ادارات اوقاف و امور خیریه و آشنایی با آنها، نه تنها زمینه اداره مطلوب موقوفه را فراهم می‌سازد بلکه می تواند بستر ساز فعالیت هدفمند برای آینده نیز باشد.
به منظور آشنایی واقفین و متولیان محترم با قوانین و مقررات در حد بضاعت خویش سعی شده است تا پاره‌ای از قوانین و مقررات موضوعه در خصوص نحوه اداره موقوفه و نقش سازمان اوقاف و امور خیریه در اداره و تولیت موقوفات به نحو ساده و روان شرح داده شود.
شایان یاد آوری است که اوامر ونواهی قانونگذار به هیچ وجه در تضاد و تغایر با اراده واقف نمی‌باشد و با نگاه حمایتی، به تقویت نقش و جایگاه متولیان پرداخته است. به عبارت دیگر مقررات پیش بینی شده که توسط مقنن وضع شده است تضمین کننده اراده واقف در اداره موقوفات می باشد.
اینجانب خود را از راهنمایی استادان و بزرگواران امر بی نیاز ندانسته و امید است تذکرات و راهنمایی های ارباب خرد ایشان، راهگشای این مسیر پر پیچ و خم باشد و زمینه‌های بهبود و تکمیل کار را فراهم نماید.
ز: ساماندهی تحقیق
مطالب در سه فصل ارائه میگردد.
در فصل نخست با عنوان مفاهیم و کلیات در دو بخش مجزا به بررسی مفاهیم وقف و تولیت و اقسام آنها، ماهیت حقوقی هر یک از وقف و تولیت، همچنین ویژگیهای عقد وقف پرداختهایم و در آخر وجوه تمایز تولیت با وصایت، وکالت و نمایندگی را مطرح نمودهایم تا بتوان جایگاه وقف و شخصیت حقوقی آن را بهتر شناخت.
در فصل دوم با عنوان نحوه اداره موقوفه در خصوص مدیران وقف، شرایط و اوصاف ایشان، مراجع نصب و عزل آنها و چگونگی اداره موقوفه توسط متولی و نقش اداره اوقاف در این خصوص، بحث و بررسی صورت گرفته است.
و در فصل سوم در خصوص نظام اداری حاکم بر تولیت و وظایف و اختیارات متولیان صحبت شده است و در آخربه منظور آشنایی بیشتر خوانندگان محترم با سازمان اوقاف و امور خیریه، وظایف و اختیارات این نهاد و ارگان دولتی را مطرح نمودهایم. و در نهایت نتایجی را که از مباحث مطروحه حاصل گردیده است را ذکر نمودهایم.
همچنین پیشنهاداتی در جهت ارتقاء کیفیت و حسن اداره امور موقوفات ارائه شده است تا شاید موثر واقع گردد.
ن
