عنوان:
نقش سیستمهای مغزی-رفتاری و عواطف مثبت و منفی در نشانههای وسواسی جبری: مبتنی بر مدل سه عاملی اصلاح شدهی
زمستان 1392
فهرست مطالب
فصل اول (کلیات پژوهش)
1-1)مقدمه. 1
1-2) بیان مسأله. 3
1-3) اهمیت و ضرورت پژوهش. 11
1-4) اهداف پژوهش. 13
1-4-1) هدف اصلی 13
1-4-2) اهداف اختصاصی 13
1-4-3) اهداف جانبی 14
1-5) سئوال‌های پژوهشی 15
1-6) فرضیه‌های پژوهش. 17
1-7) متغیرهای پژوهش. 17
1-7-1) متغیرهای مکنون برونزاد. 17
1-7-2) متغیرهای مکنون درونزاد. 17
1-7-3) متغیرهای وابسته. 18
1-8) تعاریف مفهومی و عملیاتی18
1-8-1) تعریف مفهومی نشانههای وسواسی جبری 18
1-8-2) تعریف عملیاتی نشانههای وسواسی جبری 19
1-8-3) تعریف مفهومی عاطفهی مثبت و منفی 19
1-8-4) تعریف عملیاتی عاطفهی مثبت و منفی 20
1-8-5) تعریف مفهومی سیستمهای مغزی-رفتاری 20
1-8-6) تعریف عملیاتی سیستمهای مغزی-رفتاری 20
فصل دوم (کلیات پژوهشی)
2-1) مقدمه. 21
2-2) دیدگاههای نظری 22
2-2-1) دیدگاه روان تحلیلگری 22
2-2-2) دیدگاه رفتاری 24
2-2-3) مدل شناختی 26
2-2-3-1) مدل شناختی کار. 27
2-2-3-2) مدل مک‌فال و ولرزهایم. 27
2-2-3-3) مدل شناختی رفتاری سالکووسکیس. 28
2-2-4) مدل فراشناختی 30
2-2-5) مدل زیستی 31
2-2-5-1) ساختارهای مغزی 32
2-2-5-2) انتقال دهندههای عصبی 32
2-2-5-3) هورمونها 33
2-2-6) نظریهی سیستمهای مغزی رفتاری 34
2-2-6-1) مدل اول گری 34
2-2-6-2) مدل دوم گری 37
2-2-6-3) مدل سوم گری 38
2-2-7) عاطفه، هیجان، خلق. 41
2-2-7-1) عاطفه مرکزی 41
2-2-7-2) هیجان. 41
2-2-7-3) خلق. 42
2-2-8) نظریهی داروین 43
2-2-9) مدل دو عاملی عاطفه. 44
2-2-10) زیرگروههای اختلال وسواسی جبری 46
2-2-11) سیر و دورههای اختلال وسواسی جبری 48
2-3) پژوهشهای صورت گرفته. 49
2-3-1) مطالعات شیوعیابی اختلال وسواسی جبری 49
2-3-2) نواحی مغزی و انتقال دهندههای عصبی 52
2-3-3) تفاوتهای جنسی 56
2-3-4) تفاوت نواحی مغزی در ابعاد اختلال وسواسی جبری 58
2-3-5) ساختارهای زیستی اختلال وسواسی جبری و سیستمهای مغزی رفتاری 60
2-3-6) ارتباط سیستمهای مغزی رفتاری با اختلالات روانی 61
2-3-7) همایندی اختلالات روانشناختی با اختلال وسواسی جبری68
2-3-8) ارتباط سیستمهای مغزی رفتاری با اختلال وسواسی جبری 70
2-3-9) ترس و اضطراب و اختلال وسواسی جبری 72
2-3-10) عواطف و سیستمهای مغزی رفتاری 77
2-3-11) عواطف و اختلالات روانشناختی 78
2-3-12) ویژگیهای شخصیتی و اختلال وسواسی جبری 79
2-3-13) مسئولیتپذیری در اختلال وسواسی جبری 82
2-3-14) ویژگیهای شناختی افراد مبتلا به اختلال وسواسی جبری 84
2-3-15) نقش رویدادهای زندگی در اختلال وسواسی جبری 88
2-3-16) روشهای درمان اختلال وسواسی جبری 88
2-4) نتیجهگیری 90
فصل سوم (روششناسی پژوهش)
3-1) روش. 91
3-1-1) نوع مطالعه. 91
3-1-2) جامعه، نمونه، روش نمونهگیری 91
3-1-3) ابزارها 92
3-1-3-1) مقیاس ابعادی وسواسی جبری 92
3-1-3-2) فرم بلند فهرست عاطفهی مثبت و منفی 93
3-1-3-3) مقیاس سیستمهای فعالساز و بازداری رفتاری 93
3-1-4) روش اجرا 94
3-1-5) تحلیل داده‌ها 95
فصل چهارم ( تجزیه و تحلیل)
4) نتایج 96
4-1) تحلیلهای مقدماتی 96
4-1-1) توزیع طبیعی و اصلاح دادههای دور افتاده. 96
4-1-2) بررسی خطی بودن روابط 103
4-2) آمار توصیفی 107
4-3) اهداف جانبی پژوهش. 110
4-3-1) بررسی ساختار عاملی فرم بلند آزمون عاطفهی مثبت و عاطفهی منفی 110
4-3-2) ساختار عاملی آزمون سیستم فعالساز رفتاری/ سیستم بازداری رفتاری 115
4-3-3) ساختار عاملی آزمون نشانههای ابعادی وسواسی جبری 117
4-4)آزمون فرضیهها 119
4-4-1) تأثیر سیستمهای مغزی رفتاری بر نشانههای ابعادی وسواسی جبری 119
4-4-1-1) سئوال پژوهشی 1:آیا سیستم رویآوری رفتاری بر نشانههای وسواسی جبری اثر دارد؟. 119
4-4-1-2) سئوال پژوهشی 2: آیا سیستم بازداری رفتاری بر نشانههای وسواسی جبری اثر دارد؟. 120
4-4-1-3سئوال پژوهشی 3: آیا سیستم جنگ/گریز/ بهت بر نشانههای وسواسی جبری اثر دارد؟. 121
4-4-1-3) نقش میانجیگرانهی سیستم بازداری رفتاری در اثر سیستم جنگ/ گریز/ بهت بر نشانههای وسواسی جبری 122
4-4-2)تأثیر عواطف مثبت و منفی بر نشانههای ابعادی وسواسی جبری 123
4-4-2-1)سئوال پژوهشی 4: آیا عاطفهی مثبت بر نشانههای ابعادی وسواسی جبری اثر دارد؟. 124
4-4-2-2) فرضیهی اول پژوهشی: عاطفهی منفی بر نشانههای ابعادی وسواسی جبری اثر مثبت دارد. 124
4-4-3) تأثیر سیستمهای مغزی رفتاری بر ابعاد چهارگانهی وسواسی جبری 126
4-4-3-1) سئوال پژوهشی 6: آیا سیستم رویآوری رفتاری بر بعد آلودگی/ تمیزی اثر دارد؟. 126
4-4-3-2) سئوال پژوهشی 7:آیا سیستم بازداری رفتاری بر بعد آلودگی/ تمیزی اثر دارد؟. 126
4-4-3-3) سئوال پژوهشی 8:آیا سیستم جنگ/ گریز/ بهت بر بعد آلودگی/ تمیزی اثر دارد؟. 127
4-4-3-4) نقش میانجیگرانهی سیستم بازداری رفتاری در اثر سیستم جنگ/ گریز/ بهت بر بعد آلودگی/ تمیزی 128
4-4-3-5) سئوال پژوهشی 9: آیا سیستم رویآوری رفتاری بر بعد مسئولیت در برابر صدمه/ چک کردن اثر دارد؟. 128
4-4-3-6) سئوال پژوهشی 10: آیا سیستم بازداری رفتاری بر بعد مسئولیت در برابر صدمه/ چک کردن اثر دارد؟. 128
4-4-3-7) سئوال پژوهشی 11: آیا سیستم جنگ/ گریز/ بهت بر بعد مسئولیت در برابر صدمه/ چک کردن اثر دارد؟. 129
4-4-3-8) سئوال پژوهشی 12: آیا سیستم رویآوری رفتاری بر بعد افکار ناخواسته/ افکار خنثی‌ساز اثر دارد؟. .130
4-4-3-9) سئوال پژوهشی 13:آیا سیستم جنگ/ گریز/ بهت بر بعد افکار ناخواسته/ افکار خنثی‌ساز اثر دارد؟. 130
4-4-3-10) سئوال پژوهشی 14:آیا سیستم بازداری رفتاری بر بعد افکار ناخواسته/ افکار خنثی‌ساز اثر دارد؟. 131
4-4-3-11) اثر تعاملی سیستم جنگ/ گریز/ بهت و سیستم بازداری رفتاری بر بعد افکار ناخواسته/ افکار خنثی کننده 132
4-4-3-12) سئوال پژوهشی 15:آیا سیستم رویآوری رفتاری بر بعد تقارن/ نظم و ترتیب اثر دارد؟. 133
4-4-3-13) سئوال پژوهشی 16:آیا سیستم جنگ/ گریز/ بهت بر بعد تقارن/ نظم و ترتیب اثر دارد؟. 133
4-4-3-14)آیا سیستم بازداری رفتاری بر بعد تقارن/ نظم و ترتیب اثر دارد؟. 134
4-4-4) تأثیر عاطفهی مثبت و عاطفهی منفی بر ابعاد چهارگانهی وسواسی جبری 135
4-4-4-1) سئوال پژوهشی 16:آیا عاطفهی مثبت بر بعد آلودگی/ تمیزی اثر دارد؟. 135
4-4-4-2) فرضیهی پژوهشی 2: عاطفهی منفی بر بعد آلودگی/ تمیزی اثر مثبت دارد. 135
4-4-4-3) سئوال پژوهشی 17: آیا عاطفهی مثبت بر بعد مسئولیت در برابر صدمه/ چک کردن اثر دارد؟. 136
4-4-4-4) فرضیهی 3: عاطفهی منفی بر بعد مسئولیت در برابر صدمه/ چک کردن اثر مثبت دارد. 136
4-4-4-5) سئوال پژوهشی 18: آیا عاطفهی مثبت بر بعد افکار ناخواسته/ افکار خنثی کننده اثر دارد؟. 137
4-4-4-6) فرضیهی 4: عاطفهی منفی بر افکار ناخواسته/ افکار خنثی کننده اثر مثبت دارد. 137
4-4-4-7) سئوال پژوهشی 19: آیا عاطفهی مثبت بر بعد تقارن / نظم و ترتیب اثر دارد؟. 138
4-4-4-8) فرضیهی 5: عاطفهی منفی بر بعد تقارن / نظم و ترتیب اثر مثبت دارد. 138
4-4-5) اثر سیستمهای مغزی رفتاری بر عواطف مثبت و منفی 139
4-4-5-1) فرضیهی 6: سیستم رویآوری رفتاری برعاطفهی مثبت اثر مستقیم دارد. 139
4-4-5-2) فرضیهی 7: سیستم بازداری رفتاری برعاطفهی منفی اثر مستقیم دارد. 140
4-4-5-3) فرضیهی 8: آیا سیستم جنگ/گریز/بهت بر عاطفهی منفی اثر دارد؟. 141
4-4-5-4) سئوال پژوهشی 20:آیا سیستم رویآوری رفتاری بر عاطفهی منفی اثر دارد؟. 142
4-4-5-5)سئوال پژوهشی 21:آیا سیستم بازداری رفتاری بر عاطفهی مثبت اثر دارد؟. 143
4-4-5-6) سئوال پژوهشی 22:آیا سیستم جنگ/ گریز/ بهت بر عاطفهی مثبت اثر دارد؟. 143
4-4-6) اثر سیستمهای مغزی رفتاری و عاطفی بر نشانههای وسواسی جبری و ابعاد آن. 144
4-4-6-1) اثر میانجیگرانهی عاطفهی منفی در ارتباط سیستم بازداری رفتاری و نشانههای ابعادی وسواسی جبری 144
4-4-6-2) نقشمیانجیگرانهی خردهمقیاسهایعاطفهی منفیدراثرسیستمبازداریوجنگ/گریز/بهتبرنشانههای وسواس 147
4-4-6-3) مدل 17: نقش میانجیگرانهی عاطفهی منفی در اثر سیستم بازداری بر ابعاد چهارگانهی وسواسی جبری 148
4-4-6-4)مدل 18: نقشمیانجیگرانهیخردهآزمونهایعاطفهیمنفیدر اثرسیستمهایمغزیرفتاریبرابعادچهارگانهیوسواسی. 151
4-5) خلاصه نتایج 152
فصل پنجم(بحث و نتیجه گیری)
5-1) بحث و نتیجهگیری 154
5-2) محدودیتهای پژوهش. 175
5-3) پیشنهادات پژوهشی 176
5-4) پیشنهادات کاربردی 177
منابع
منابع فارسی 178
منابع انگلیسی 181
پیوست
الف) فرم بلند فهرست عاطفهی مثبت و منفی(PANAS-X) 208
ب) مقیاس سیستمهای فعالساز و بازداری رفتاری (BAS/BIS) 209
ج) مقیاس ابعادی وسواسی جبری (DOCS) 210
فهرست جداول
جدول 3-1) میانگین و انحرافاستاندارد سن گروه نمونه به تفکیک جنسیت .91
جدول 4-1) آزمون کالموگروف-اسمیرنوف برای بررسی معناداری توزیع نمرات متغیرهای اصلی پژوهش.97
جدول 4-2) میانگین و انحرافاستاندارد عاطفهی مثبت و خردهآزمونهای آن در آزمونPANAS-X 107
جدول 4-3) همبستگی عاطفهی مثبت و خردهآزمونهای آن در آ زمونPANAS-X 107
جدول 4-4) میانگین و انحرافاستاندارد عاطفهی منفی و خردهآزمونهای آن در آزمونPANAS-X 108
جدول 4-5) همبستگی عاطفهی منفی و خردهآزمونهای آن در آ زمونPANAS-X 108
جدول 4-6) میانگین و انحرافاستاندارد نشانههای وسواسی جبری و خردهآزمونهای آن.109
جدول 4-7) همبستگی نشانههای وسواسی جبری و ابعاد چهارگانهی آن 109
جدول 4-8) ضرایب همبستگی مقیاسهای مورد مطالعه .110
جدول 4-9) خلاصهی آمارههای خوبی برازش مدلهای ارائه شده برای آزمونهای به کار رفته در پژوهش.112
جدول 4-10) آمارههای خوبی برازش مدلهای اثر سیستمهای مغزی رفتاری بر نشانههای ابعادی وسواسی جبری121
جدول 4-11) آزمون سوبل برای بررسی نقشمیانجیگرانهیسیستمبازداریرفتاریبیناثرسیستمجنگ/گریز/بهت بر وسواس122
جدول 4-12) آمارههای خوبی برازش مدل اثر عواطف بر نشانههای ابعادی وسواسی جبری.125
جدول 4-13) آمارههای خوبی برازش مدلهای اثر سیستمهای مغزی رفتاری بر بعد آلودگی/ تمیزی .127
جدول 4-14) آمارههای خوبی برازش مدلهایاثر سیستمهایمغزیرفتاری بر بعد مسئولیتدر برابرصدمه/چک کردن. 129
جدول 4-15) آمارههای خوبی برازش مدلهای اثر سیستمهای مغزی رفتاری بر افکار ناخواسته/افکار خنثی کننده131
جدول 4-16) آمارههای خوبی برازش مدلهای اثر سیستمهای مغزی رفتاری بر بعد تقارن/نظم و ترتیب .134
جدول 4-17) آمارههای خوبی برازش مدلهای اثر عاطفهی منفی بر ابعاد چهارگانهی وسواسی جبری .136
جدول 4-18) آمارههای خوبی برازش مدلهای اثر سیستمهای مغزی رفتاری بر ابعاد عواطف مثبت و منفی140
جدول 4-19) نتایج نقشمیانجیگرانهی عاطفهی منفی در اثر سیستم بازداری رفتاری بر نشانههای وسواسی جبری144
جدول 4-20) آمارههای خوبی برازش اثر سیستم مغزی رفتاری و عواطف بر نشانههای وسواسی جبری و ابعاد آن 146
جدول 4-21) نتایج نقشمیانجیگرانهی ترس و گناه در اثر سیستمهای مغزی رفتاری برابعاد وسواسی جبری.148
جدول 4-21) نتایج نقشمیانجیگرانهی عاطفهی منفی در اثر سیستم بازداری رفتاری برابعاد وسواسی جبری.148
فهرست شکلها
شکل 1-1) مدل کروگر (1999) 5
شکل 1-2) مدل سه عاملی اصلاح شدهی واتسون(1999) 6
شکل 2-1) چرخهی معیوب وسواسی جبری 25
شکل 2-2) مدل شناختی مبتنی بر ارزیابی28
شکل 2-3) دروندادها و بروندادهای مدل فعالساز رفتاری34
شکل 2-4) دروندادها و بروندادهای مدل بازداری رفتاری36
شکل 2-5) سیستم جنگ/ گریز در نظریهی دوم گری (1982).38
شکل 2-6) سیستم جنگ/ گریز/ بهت در مدل سوم گری و مکناتان (2000)39
شکل 2-7) کارکرد سیستمهای سهگانه در مدل سوم گری و مکناتان (2000).39
شکل 2-8) نقش سیستمهای فعالساز و بازداری رفتاری در تفسیر میزان کنترل بر محرکها63
شکل 2-9) میانجیگری سیستمبازداری رفتاری 64
شکل 4-1) نمودار جعبهای عاطفهی منفی.97
شکل 4-2) نمودار جعبهای عاطفهی مثبت99
شکل 4-3) نمودار جعبهای وسواسی جبری. 100
شکل 4-4) نمودار جعبهای سیستم فعالساز رفتاری101
شکل 4-5) نمودار جعبهای سیستم بازداری رفتاری.102
شکل 4-6) نمودار جعبهای سیستم جنگ/ گریز/ بهت.103
شکل 4-7) رابطهی خطی میان عاطفهی منفی و نشانههای وسواسی جبری 104
شکل 4-8) رابطهی خطی میان عاطفهی مثبت و نشانههای وسواسی جبری 105
شکل 4-8) رابطهی خطی میان جنگ/ گریز/ بهت و نشانههای وسواسی جبری 106
شکل 4-9) مدل اندازهگیری عاطفهی مثبت در آزمون PANAS-X 111
شکل 4-10) مدل اندازهگیری عاطفهی منفی در آزمون PANAS-X 113
شکل 4-11) مدل اندازهگیری دو عاملی عاطفهی مثبت و منفی در آزمون PANAS-X .114
شکل 4-12) مدل اندازهگیری سه عاملی سیستمهای مغزی رفتاری.116
شکل 4-13) مدل اندازهگیری سه چهار عاملی آزمون ابعادی وسواسی جبری.116
شکل 4-14) مدل نظری اول. اثر سیستم فعالساز رفتاری بر نشانههای ابعادی وسواسی جبری119
شکل 4-15) مدل نظری دوم. اثر سیستم بازداری رفتاری بر نشانههای ابعادی وسواسی جبری.120
شکل 4-16) مدل نظری سوم. اثر سیستم جنگ/گریز/بهت بر نشانههای ابعادی وسواسی جبری.121
شکل 4-17) مدل نظری چهارم.اثر سیستم جنگ/گریز/بهت و بازداری رفتاری بر نشانههای ابعادی وسواسی جبری. 123
شکل 4-18) مدل نظری پنجم. اثر عاطفهی مثبت بر نشانههای وسواسی جبری124
شکل 4-18) مدل نظری ششم. اثر عاطفهی منفی بر نشانههای وسواسی جبری125
شکل 4-15) مدل نظری هفتم اثر سیستم بازداری رفتاری بر بعد آلودگی/ تمیزی .126
شکل 4-16) مدل نظری هشتم. اثر سیستم جنگ/گریز/بهت بر بعد آلودگی/ تمیزی127
شکل 4-17) مدل نظری نهم. اثر سیستم بازداری رفتاری بر مسئولیت در برابر صدمه/ چک کردن.128
شکل 4-18) مدل نظری دهم. اثر سیستم جنگ/گریز/بهت بر مسئولیت در برابر صدمه/ چک کردن129
شکل 4-19) مدل نظری یازدهم. اثر سیستم جنگ/گریز/بهت بر بعد افکار ناخواسته/ افکار خنثی کننده 130
شکل 4-20) مدل نظری دوازدهم. اثر سیستم بازداری رفتاری بر بعد افکار ناخواسته/ افکار خنثی کننده .131
شکل 4-21) مدل نظری سیزدهم. اثر سیستم بازداری رفتاری و جنگ/گریز/بهت بر افکار ناخواسته/ افکار خنثی کننده132
شکل 4-22) مدل نظری چهاردهم. اثر سیستم جنگ/گریز/بهت بر بعد تقارن/نظم و ترتیب.133
شکل 4-23) مدل نظری پانزدهم. اثر سیستم بازداری رفتاری بر بعد تقارن/نظم و ترتیب.134
شکل 4-24) مدل نظری شانزدهم. اثر عاطفهی منفی بر بعد آلودگی/ تمیزی.135
شکل 4-25) مدل نظری هفدهم. اثر عاطفهی منفی بر مسئولیت در برابر صدمه/ چک کردن.137
شکل 4-26) مدل نظری هجدهم. اثر عاطفهی منفی بر بعد افکار ناخواسته/ افکار خنثی کننده138
شکل 4-27) مدل نظری نوزدهم. اثر عاطفهی منفی بر بعد تقارن/نظم و ترتیب139
شکل 4-28) مدل نظری بیستم. اثرسیستم فعالساز رفتاری بر عاطفهی مثبت139
شکل 4-29) مدل نظری بیست و یکم. اثرسیستم بازداری رفتاری بر عاطفهی منفی141
شکل 4-30) مدل نظری بیست و دوم. اثر سیستم جنگ/گریز/بهت بر عاطفهی منفی.141
شکل 4-31) مدل نظری بیست و سوم. اثر سیستم فعالساز رفتاری بر عاطفهی منفی142
شکل 4-32) مدل نظری بیست و چهارم. اثرسیستم بازداری رفتاری بر عاطفهی مثبت.143
شکل 4-33) مدل نظری بیست و پنجم. اثر سیستم جنگ/گریز/بهت بر عاطفهی مثبت143
شکل 4-34) مدل نظری بیستوششم. اثر میانجیگرانهی عاطفهی منفیدر ارتباط سیستمهای مغزی رفتاری و و سواس145
شکل 4-35) مدل نظری بیستوهفتم. اثر میانجیگرانهی خردهمقیاسهای عاطفهمنفیدر اثر سیستمهایمغزیرفتاریووسواس147
شکل 4-36) مدل نظری بیستوهشتم. اثر میانجیگرانهی عاطفهمنفیدر اثر سیستمهایمغزیرفتاری بر ابعاد سواسی جبری 150
شکل 4-37)مدل نظری بیستونهم. اثر میانجیگرانهی خردهآزمونهای عاطفهمنفیدراثرسیستمهایمغزیرفتاری بر ابعاد سواس150
فصل اول
کلیات پژوهش
1-1–مقدمه
اختلال وسواسی جبری اختلالی ناتوان کننده است که بخش عمدهای از زندگی خانوادگی و شغلی فرد را درگیر ساخته و اثرات منفی بسیاری را بر فرد و اطرافیان بیمار تحمیل میکند.
ماهیت اصلی این اختلال وجود افکار نفوذگر و ناخوشایندی است که موجب افزایش اضطراب، آشفتگی و یا احساس گناه میشود. این افکار به تنهایی یا به همراه اعمالی آشکار یا ذهنی برای کاهش یا حذف اضطراب و ناراحتی فرد را در چرخهی معیوبی از تشریفات زمانبر درگیر میسازد. اختلال وسواسی جبری همایندی بالایی با بسیاری از اختلالات دارد. نصف تا سه چهارم این بیماران حداقل یک اختلال همزمان دیگر هم نشان میدهند (آنتونی[1]، داونی[2] و سوینسون[3]، 1998 به نقل از کلارک[4] و بک[5]، 2010) افسردگی اساسی یکی از اختلالاتی است که همایندی بسیار زیادی با اختلال وسواسی جبری دارد (براون[6]، کمپبل[7]، لهمن[8]، کریشام[9] و مانسیل[10]، 2001؛ کرینو[11] و آندرو[12]، 1996، به نقل از کلارک و بک، 2010) وجود افسردگی با وخیمتر شدن نشانههای وسواسی جبری در ارتباط است (کلارک، 2002 به نقل از کلارک و بک، 2010) . در واقع تنها کمتر از %15 بیماران مبتلا به اختلال وسواسی جبری اختلال دیگری را به طور همزمان تجربه نمیکنند (براون و همکاران، 2001 به نقل از کلارک و بک، 2010). واضح است که شناخت علل و ریشههای اختلال مهمترین گام در تدارک و اجرای راهبردهای درمانی است.
یکی از مسائل چالش برانگیز و پر اهمیت در مورد این بیماری جایگاه و نقش ترس و اضطراب است که بویژه طی دو دههی اخیر موضوع کارهای پژوهشی بسیاری بوده است. اهمیت مطالعهی این دو هیجان به دلیل درگیر ساختن نواحی خاصی از مغز بیمار است که به تبع سیستم مداخلهای و درمان دارویی متفاوتی را میطلبد. اگر چه مطالعههای زیادی نقش بارز اضطراب را در این اختلال نشان میدهند اما از سوی درمانگران آشکارا وجود ترس را در این اختلال، بویژه در انواعی مانند ترس از آلودگی و یا چک کردن، مشاهده شده است، مطالعاتی نیز نقش ترس تأیید کردهاند. با این حال هنوز نمیتوان در مورد جایگاه، شیوه و میزان اثر اضطراب و ترس اظهارنظری دقیق ارائه کرد. مطالعات دهههای اخیر صاحبنظرانی مانند کروگر[13] (1999) و واتسون[14] (2009) اگر چه نتوانسته جایگاه قطعی اختلال وسواس جبری را در گروه اختلالات اضطرابی یا ترس مشخص سازد اما مسیر روشنی را پیش روی مطالعات آتی پژوهشگران گشوده است . برای مثال بررسی ادبیات پژوهشی و نیز فعالیتهای این پژوهشگران نشان میدهد که علیرغم ناهمگن بودن اختلال وسواسی جبری تلاشی برای یافتن جایگاه اختلال در زیرگروههای آن صورت نگرفته است به عبارتی آیا ممکن است که ترس در یک یا چند زیرگروه وسواس نقش بیشتری داشته باشد و اضطراب در موارد دیگری اثرگذارتر باشد؛ به عبارتی آیا دلیلی برای تفکیک این زیرگروهها از نظر پاسخ دارویی و راهبردهای رواندرمانی وجود دارد؟
رویکرد ابعادی[15] و بررسی نشانههای اختلالات به صورت نمراتی بر روی یک پیوستار که از نشانههای خفیف تا نشانههای عمیق گسترده شده است، میپردازد. این رویکرد در سالهای اخیر بسیار مورد توجه قرار گرفته و سودمندی آن نسبت به رویکرد طبقهای[16] تأیید شده است. رویکرد ابعادی به بررسی نشانههای اختلالات در گروههایی که نشانهها را در سطح غیربالینی دارا هستند میپردازد. این رویکرد میتواند با بررسی اختلال وسواسی جبری در گروههای غیربیمار مسیری متفاوت را برای پاسخ به چالش مورد اشاره در پیش بگیرد. به همین دلیل در این پژوهش از رویکرد ابعادی برای بررسی نشانههای وسواسی جبری استفاده شده است.
از سوی دیگر اهمیت نقش ویژگیهای شخصیتی و خلق و خو در ابتلا به اختلالات مختلف موجب شده است که مطالعات گوناگونی به بررسی ویژگیهای شخصیتی مرتبط با وسواس فکری عملی بپردازند. اگر چه روان‌شناسان مکتب روان‌پویایی، اختلال شخصیت وسواسی یا ویژگیهای شخصیت وسواسی را شرایط پیش‌مرضی اختلال وسواس فکری عملی معرفی می‌کنند اما مطالعه عملی چندی این ارتباط را زیر سئوال برده‌اند. این ایده توسط پژوهشگرانی در دوره جدید مطالعات شخصیت نیز تأیید گردیده است. برای مثال سامرفلد[17]، هیوت[18] و اسواینسون[19] (1998) به این نتیجه رسیدند که ویژگیهای شخصیتی وسواسی جبری در اختلال وسواسی جبری بسیار کمتر از چیزی است که قبلاً تصور می‌شد و اختلال شخصیت اجتنابی عملاً در مبتلایان به اختلال وسواسی جبری بسیار بیشتر از اختلال شخصیت وسواسی دیده میشود. با این وصف آنها نتیجهگیری کردند که ابعاد شخصیتی آسیب/ اجتناب یا اضطراب صفتی، که با سازه‌های تکانشی خاصی مانند مسئولیتپذیری و تردید در ارتباط هستند، و نیز کمال‌گرایی ممکن است رابطهی خاصی با اختلال وسواسی جبری داشته باشند. به همین دلیل به نظر میرسد بررسی پژوهشهای گستردهتر و عمیقتر در این حوزهی مهم آسیبشناختی از الزام خاصی برخوردار باشد.
1-2- بیان مسأله
اختلال وسواسی جبری[20] شرایط پیچیده‌ای است که با افکار و تکانه‌های تکراری، نفوذگر و ناخواسته (افکار وسواسی) مشخص میشود (انجمن روانپزشکی آمریکا[21]، 2000). براساس ماهیت بارز رفتارهای اجتنابی، جستجوی ایمنی و بیمناکی مضطربانه در چهارمین راهنمای تشخیصی و آماری اختلالات روانی به عنوان یک اختلال اضطرابی دسته‌بندی شده است (لیو[22]، لی[23]، کیم[24]، کونگ[25] و ون[26]، 2001). اگر چه نقش اضطراب در بسیاری از مطالعات (مانند کوهن[27]، لاچنمیر[28] و اسپرینگر[29]، 2003) مربوط به این اختلال تأیید شده است. اما تعدادی از مطالعه‌ها (مانند بارلو[30]، 2000) بیشتر بر اهمیت تجارب ترس غیرطبیعی در این اختلال تأکید کردهاند تا بر اضطراب. تمایز میان اضطراب و ترس در اختلال‌های روانشناختی و بویژه اختلال وسواسی جبری اهمیت فراوانی دارد برای مثال سیستم ترس برخلاف سیستم اضطراب به داروهای ضداضطراب غیرحساس است (فندت[31]، سیگل[32] و استینیگر- براچ[33]، 2005). در نسخه‌ی ویرایش شدهی سومین راهنمای تشخیصی و آماری اختلال‌های روانی و نسخه‌های چهار(DSM-IV) و فرم اصلاح شدهی آن (DSM-IV-TR) اختلال‌های خلقی و اضطرابی به صورت جداگانه و براساس ویژگیهای مشترک پدیدار‌شناختی[34] گروه‌بندی شده است. اما مطالعههای بسیاری (مانند کلارک و واتسون، 1991؛ والبرگ[35] و همکاران، 2001 به نقل از کلارک و بک، 2010) محدودیت سیستم مقوله‌ای را در تفکیک این دو گروه از اختلال‌ها، به طور فزاینده‌ای نشان داده‌اند. در واقع پاسخ به این پرسش که اضطراب و افسردگی اختلال‌های جدایی هستند و یا انواعی از یک اختلال واحدند، دلالت‌های مهمی در طبقهبندی، توصیف، درک و درمان آنها خواهد داشت (پرونوویو[36] و همکاران، 2010).
بررسی و اهمیت نقش ترس و اضطراب در اختلالات و بویژه اختلال وسواسی جبری ریشه در مطالعات طبقهبندی اختلالات دارد:
مطالعه در سطح بررسی مقیاس‌ها[37] و آزمونهای افسردگی و اضطراب(مانند فلدمن[38]، 1993، برادی و کندال[39]، 1992) و تحلیل محتوای نشانهها[40](مانند کلارک و واتسون، 1991) بیان‌گر ارتباط نیرومندی میان مقیاسهای سنجش افسردگی و اضطراب، بویژه در کودکان بود. فلدمن(1993) شواهدی ارائه داد که مقیاسهای خودگزارشی اضطراب و افسردگی، ساختارهای خلقی مجزایی را اندازه نمی‌گیرند. او عنوان مقیاسهای خلق منفی را ایده‌ی مناسب‌تری برای آزمونهای افسردگی و اضطراب دانست که حاکی از نقاط اشتراک فراوان این دو دسته از آزمون‌ها داشت. تحلیلهای بعدی در این زمینه (مانند کلارک و واتسون، 1991) به بررسی نشانههای اضطراب و افسردگی پرداختند. این مطالعه‌ها نشان دادند که برخی از نشانههای اضطراب و افسردگی واقویژگیهای متمایز کنندهی قابل ملاحظه‌ای دارند در حالی که بقیه‌ی نشانهها این گونه نیستند. به عبارت دیگر اگر چه این دو گروه از اختلال‌ها در عاطفهی منفی مشترک هستند اما هر گروه دارای نشانههای اختصاصی مربوط به خود هستند. با توجه به این یافته‌ها، کلارک و واتسون (1991) مدل سه بخشی[41] افسردگی و اضطراب را ارائه نمودند. این مدل علایم افسردگی و اضطراب را در سه زیر گروه اصلی طبقهبندی می‌نماید: علایم مربوط به پریشانی عام[42] یا عامل خلق منفی[43] که در هر دو گروه از اختلال‌های افسردگی و اضطرابی مشترک است و دو گروه نشانه‌ای دیگر که جنبه‌های منحصر به فرد و متمایز کنندهی هر سندرم را بازنمایی میکند: بیش انگیختگی بدنی[44] (مانند کوتاهی تنفس[45]، سرگیجه[46]) که ویژه‌ی اضطراب است، و احساس عدم لذت[47] و خلق مثبت پایین[48] (مانند.، از دست دادن علاقه[49]، احساس این که هیچ چیزی لذت‌بخش نیست) نسبتاً اختصاصی افسردگی بود. بررسی در سطح اختلال‌ها: در سطحی دیگر کروگر(1999) به بررسی اختلال‌های مطرح شده در سومین راهنمای تشخیصی و آماری اختلال‌های روانی(1987) پرداخت. او ضمن معرفی یک عامل سطح بالا با نام درون‌ریزی[50] که در میان اختلال‌های اضطرابی و افسردگی مشترک است، دو عامل سطح پایین‌تر(رنج اضطرابی[51] و ترس[52]) را معرفی نمود. عامل رنج اضطرابی در میان اختلال‌های افسردگی اساسی، افسرده‌خویی و اختلال اضطراب فراگیر مشترک است و عامل ترس بین اختلال‌های فوبی اجتماعی[53]، فوبی ساده[54]، گذرهراسی[55] و پانیک[56] وجود دارد
[1] Antony
[2] Downie
[3] Swinson
[4] Clarck
[5] Beck
[6] Brown
[7] Campbell
[8] Lehman
[9] Mancill
[10] Grisham
[11] Crino
[12] Andrews
[13] Krueger
[14] Watson
[15] Dimensional approach
[16] Categorical approach
[17] Summerfeldt
[18] Huta
[19] Swinson
[20] Obsessive Compulsive Disorder
[21] American Psychiatry Associatio
[22]Lyoo
[23]Lee
[24] Kim
[25]Kong
[26]Kwon
[27]Cohen
[28]Lachenmeyer
[29]Springer
[30] Barlow
[31] Fendt
[32] Siegl
[33] Steiniger-Brach
[34] shared phenomenological features
[35] Vollebergh
[36] Prenoveau
[37] scale – based analyses
[38] Feldman
[39] Brady & Kendall
[40] symptom – based analyses
[41]Ttripartite model
[42] General distress
[43] Negative mood
[44] Somatic hyperarousal
[45] Shortness of breath
[46] Dizziness
[47] Anhedonia
[48] low positive mood
[49] loss of interest
[50] higher order internalizing factor
[51] anxious-misery
[52] fear
[53] social phobia
