برای رعایت حریم خصوصی نام نگارنده و استاد راهنما در سایت درج نمی شود
(در فایل دانلودی نام نویسنده و استاد راهنما موجود است)

چکیده:

با توجه به اینکه رویکرد قانونگذار در خصوص پذیرش یا عدم پذیرش اشتباه در قتل می تواند حیات شهروندان را تحت تاثیر قرار دهد و به لحاظ اهمیت موضوع و تغییر رویکرد قانونگذار در قانون مجازات اسلامی جدید و محدودیت پذیرش اشتباه در قتل و نظر به اینکه در مواد جدید التصویب خلاء تحقیقاتی وجود دارد و در تحقیقات قبلی که با توجه به قانون مجازات سابق نگارش شده اختلاف نظر و تشتت آراء ملاحظه می شود. هدف این پژوهش این است که اشتباه قابل قبول و غیر قابل قبول در رفع مسئولیت کیفری در حقوق ایران و شناسایی اهداف قانونگذار در تغییر رویکرد قانونگذاری در خصوص قتل ناشی از اشتباه  را تبیین کند. بنابراین روش توصیفی و تحیلی را برای پرداختن  به موضوع انتخاب شده و اطلاعات لازم از کتب حقوقی، فقهی، مقالات علمی و مجموعه قوانین جمع آوری و همچنین به رویه قضایی نیز توجه شده و بعضی از آراء که در این زمینه صادر شده مورد تحلیل قرار گرفته است . پس از جمع آوری اطلاعات لازم، به تحلیل رویکرد جدید قانونگذار پرداخته و نکات مثبت و منفی شناسایی شده است  و به این نتیجه گیری کلی رسیدیم که هر چند انتقادات وارده و افکار عمومی سبب تغییر رویکرد قانونگذار در خصوص پذیرش بعضی از انواع اشتباه در قتل شده ولی قانونگذار بین دو گروه از افرادی که عملشان از ابتدا مجاز بوده و مرتکب اشتباه شده اند، با گروهی که از ابتدا عملشان غلط بوده است هیچ وجه افتراقی قائل نشده است و از این جهت رویکرد قانونگذار مواجه با اشکال است که توصیه شد در اصلاحات بعدی قانونگذاری این مشکل مرتفع گردد.
واژه های کلیدی:
اشتباه در قتل، اشتباه قابل قبول، اشتباه آمر و مامور، اشتباه در شرایط عینی عموامل موجهه
فهرست مطالب
فصل نخست : طرح تحقیق و تعاریف مفهومی ۱۱
مبحث اول :طرح تحقیق ۱۳
مقدمه : ۱۳
الف) بیان مسئله : ۱۴
ب) سؤالات تحقیق : ۱۵
ج) فرضیه های تحقیق : ۱۵
د) ضرورت و اهمیت تحقیق : ۱۵
ه) اهداف مشخص تحقیق : ۱۶
و) روش تحقیق : ۱۶
ز) ادبیات و پیشینه تحقیق : ۱۶
ح) جنبه جدید بودن و نوآوری تحقیق : ۱۷
ط) ساختار پایان نامه : ۱۸
مبحث دوم : تعاریف مفهومی واژگان اصلی ۱۸
بند اول: اشتباه. ۱۹
بند دوم: قتل ۲۰
الف: مفهوم لغوی قتل ۲۰
ب: مفهوم اصطلاحی قتل ۲۱
بند سوم: تعریف عمد. ۲۱
گفتار دوم: رابطه بین واژاگان اصلی و واژگان مرتبط ۲۵
بند اول :رابطه اشتباه با جهل ۲۵
الف:  تعریف جهل ۲۵
ب : انواع جهل ۲۷
۱-  جهل بسیط ۲۷
۲- جهل مرکب یا اشتباه. ۲۸
بند دوم:رابطه اشتباه با شبهه. ۲۹
بند سوم: رابطه اشتباه با خطا ۳۱
الف: تعریف خطا ۳۱
ب: اقسام خطا ۳۲
ج: هم گرایی یا واگرایی اشتباه با خطا ۳۳
بند چهارم:رابطه اشتباه با اتفاق ۳۳
گفتار سوم: انواع اشتباه. ۳۵
بنداول: اشتباه حکمی ۳۵
الف : اشتباه در حکم جزایی ۳۶
ب:  اشتباه در حکم غیر جزایی ۳۷
بند دوم : اشتباه موضوعی ۳۷
الف: اشتباه در کیفیات مشدده جرم. ۳۹
ب:  اشتباه در موضوع جرم. ۴۱
فصل دوم: اشتباه قابل قبول و مؤثر در قصاص. ۴۴
مبحث اول: مهدورالدم در حقوق ایران ۴۵
گفتار اول: قبل از پیروزی انقلاب اسلامی ۴۵
گفتار دوم: بعد از پیروزی انقلاب اسلامی ۴۶
بند اول : قانون مجازات اسلامی سال ۱۳۷۰. ۴۶
بند دوم : قانون مجازات اسلامی مصوب ۱۳۹۲. ۴۷
مبحث دوم: ارتکاب قتل به اعتقاد مهدورالدم بودن مقتول. ۴۹
گفتا ر اول: نظریه رفع قصاص. ۵۲
گفتاردوم: نظریه اعمال قصاص. ۵۵
فصل سوم : اشتباه قابل قبول یا مؤثر در مسئولیت قاتل عمد در حقوق ایران ۵۷
مبحث اول: اشتباه در مهدورالدم بودن مقتول. ۵۸
گفتار اول: اشتباه در هویت یا شخصیت ۶۱
گفتار دوم: اشتباه در هویت و شخصیت در حقوق بین الملل ۶۷
مبحث دوم: اشتباه در قتل ناشی از امر آمر قانونی ۷۴
گفتار اول: اشتباه آمر و مامور در مجاز بودن قتل ۷۷
گفتار دوم: در صورت علم  آمر و جهل  مامور به غیر قانونی بودن دستور. ۸۸
بند اول: نظریه مسئولیت مامور. ۸۸
بند دوم: نظریه رعایت ظواهر قانونی ۸۹
مبحث سوم: اشتباه در شرایط عینی عوامل موجهه دیگر. ۹۱
گفتار اول : دیدگاهای عینی گرا و غیر قابل قبول بودن اشتباه در دفاع ظاهری ۱۰۰
گفتار دوم : دیدگاه های ذهنی گرا و قابل قبول بودن اشتباه در دفاع مشروع ظاهری ۱۰۵
فصل چهارم: اشتباه مؤثر در مسئولیت کیفری و قصاص در قانون مجازات اسلامی سال۱۳۹۲. ۱۰۸
مبحث اول: اشتباه در هویت موثر در قصاص. ۱۰۹
گفتار اول: سابقه قانون گذاری ۱۰۹
گفتاردوم: بررسی ماده ۳۰۳ و مقایسه آن با سوابق قانونی ۱۱۰
مبحث دوم: ایرادات وارده بر رویکرد جدید قانون گذار( تحلیل مواد ۳۰۲ و ۳۰۳). ۱۱۱
گفتار اول: عدم تضمین کافی نسبت به تکلیف مثبت دولت ها در حمایت از شهروندان ۱۱۵
گفتار دوم : عدم رویکرد افتراقی قانون گذار نسبت به مرتکبان اشتباه در قتل ۱۲۰
نتیجه گیری: ۱۲۲
پیشنهادات: ۱۲۵
فهرست منابع: ۱۲۸
   فصل اول در دو مبحث طراحی شده، در مبحث اول به طرح تحقیق پرداخته­ایم و با شناخت کافی از اینکه مشکل چه بوده و اهمیت و ضروت بحث چقدر است به تبیین سؤال­هایی که به دنبال پاسخ آن هستیم موضوع خود را مشخص کردیم. آنگاه در مبحث دوم به بررسی تعاریف مفهومی اعم از مفاهیم اصلی و مرتبط مانند اشتباه و قتل که نقش اساسی در این تحقیق را دارند پرداختیم. شاید بدین صورت بتوانیم با بررسی این دو واژه نقش کوچکی در سرنوشت انسان­های بی­گناهی که حق حیات در دنیا را به علت افکار واهی و اشتباه از دست داده­اند داشته باشیم و با مشخص نمودن چهارچوب مفهومی بحث در فصول بعد به تبیین یافته­ها و بیان احکام اشتباه در قتل در قانون مجازات اسلامی قدیم و جدید که گاهی انسان­های بی­گناهی را به دلیل اینکه قانون مجازات به صراحت احکام را بیان نداشته و بین افرادی که عملشان از ابتدا مباح و یا غلط بوده وجه افتراقی قائل نشده را بررسی کنیم.

مبحث اول :طرح تحقیق

    طرح تحقیق شامل مقدمه، بیان مسئله، سؤالات تحقیق، فرضیه­های تحقیق، ضرورت و اهمیت تحقیق، اهداف مشخص تحقیق، ادبیات و پیشینه تحقیق، جنبه­های جدید و نوآوری تحقیق می­باشد که هر یک را به صورت جداگانه بررسی می­کنیم. 

مقدمه :

    تاریخ بشر سرشار از دل نگرانی های قابل درکی است که در قبال تخطی و تجاوز علیه مقدسات، آداب و رسوم، عرف، و هنجارهای جامعه ابراز شده است. مدارک تاریخی نشان می­دهد جامعه اسلامی از نخستین ادوار زندگی جمعی با پدیده مجرمانه درگیر بوده و در جهت حفظ منافع فردی و گروهی در برابر تهدید کنندگان مصالح و متجاوزان به آداب و رسوم، واکنش های متنوعی را ابراز داشته است که از این قبیل جرایم، جرم قتل عمدی می باشد که از زمره جرائمی است که از ابتدای خلقت انسان تا به حال وجود داشته و هیچگاه هم از قباحت و زشتی آن کاسته نشده است. تمامی نظام­های حقوقی قدیم و جدید بر زشتی این عمل تأکید کرده و مجازات سنگینی را برای آن در نظر گرفته اند، که در قرآن کریم این قباحت و زشتی به زیباترین وجه بیان گردیده است. ((مَنْ قَتَلَ نَفْساً بِغَیْرِ نَفْسٍ أَوْ فَسادٍ فِی الْأَرْضِ فَکَأَنَّما قَتَلَ النَّاسَ جَمِیعاً وَ مَنْ أَحْیاها فَکَأَنَّما أَحْیَا النَّاسَ جَمِیعاً ))یعنی هر کس نفسی را بدون حق قصاص و یا بی‌آنکه فساد و فتنه‌ای در زمین کرده، بکشد مثل آن باشد که همه مردم را کشته، و هر کس نفسی را حیات بخشد (از مرگ نجات دهد) مثل آن است که همه مردم را حیات بخشیده (مائده، آیه: ۳۲). پرفسور اشورث حقوق دان مشهور انگلستان اهمیت جرم قتل را در قالب این کلمات بیان کرده ( و. مرگ صدمه نهایی است همین نهایی بودن ایجاب می­کند که مرگ را شدیدترین صدمه­ای دانسته که می­تواند به دیگری وارد شود و کسی که بدون هیچ توجیهی آن را به دیگری تحمیل می­کند گناهکارترین مجرم بشناسیم). همچنین آثار و کتیبه­های به جا مانده از پیشینیان بیانگر قوانین و مقررات متعددی است که متضمن تأکید بر حفظ عرف و ارزش­های حاکم بر جامعه و نیز عکس العمل­های پیش بینی شده علیه بزهکاران است. کتیبه اسپانیایی موجود در ریمیجیا Remigia نزدیک شهر ولانس متعلق به دوره پیش از تاریخ که صحنه اجرای مجازات اعدام را نشان می­دهد، قتل انسان را از عزیزترین دارایی وی یعنی حق حیات محروم می­سازد و تنها جرمی است که قابل جبران نیست و آثار آن نه تنها بر خود شخص بلکه به خانواده، دوستان و جامعه اثر می­گذارد و از این جهت جامعه خود راساً به مجازات قاتل می پردازد، بنابراین اشتباه در قتل بزرگترین اشتباه است که قانگذار باید تدبیری بیندیشد که عدالت رعایت و حقی از کسی در این مورد ضایع نشود. گاهی اوقات مرتکب قتل به تصور اینکه از خود دفاع می­کند شخص دیگری را به قتل می­رساند، بنابراین اگر قانونگذار قصد مجرمانه فرد را در نظر نگیرد و فرد را محاکمه کند دور از عدالت است همچنان که در حقوق فرانسه در این مورد قصد از بین می­رود و جرم عمدی به جرم بی­احتیاطی تبدیل یا کیفیت مشدده آن زائل می­شود، از جهت دیگر نیز اگر قصد مجرمانه شخص را در محاکمه لحاظ کند در اینجا خون انسان بی­گناهی ریخته شده است و این هم دور از انصاف و عدالت است پس باید حقی از کسی پایمال نشود. وجود مسئولیت کیفری مبتنی بر احراز و تحقیق شرایطی در وجود بزهکار است. تحمل کیفر بر مجرم مستلزم آن است که مجرم از نظر روانی و قصد مجرمانه در وضعیتی باشد که قابلیت انتساب نتیجه مجرمانه به او باشد. در این پایان نامه تأثیر اشتباه در قتل عمد بررسی خواهد شد.

الف) بیان مسئله :

       یکی از مسائلی که در خصوص تأثیر اشتباه در قتل عمد بسیار چالش برانگیز است، این است که رویکرد قانون­گذار در پذیرش اشتباه به عنوان اشتباه قابل قبول چیست؟ به نحوی که قوانین بعد از انقلاب ابتدا اشتباه در هویت و کشتن شخصی به اعتقاد اینکه او مهدور الدم است را برای همه اشخاص اشتباه قابل قبول دانسته بود و به صرف اثبات همین اعتقاد مرتکب از مجازات قتل عمد رهایی می­یافت، این رویکرد می­توانست آثار منفی مثل ارتکاب قتل های عنکبوتی مشهد و قتل های محفلی کرمان را به دنبال داشته باشد، بنابراین قانون گذار در رویکرد جدید خود در ماده ۳۰۳ تأثیر این نوع اشتباه را کاهش داده، هر چند در اشتباه در هویت تا حدودی مؤثر است و مرتکب محکوم به قصاص نفس نمی­شود، ولی برای مرتکب علاوه بر دیه، مجازات تعزیری در نظر گرفته شده است. حال این سؤال مطرح است که آیا این رویکرد جدید می تواند تضمین کننده تکلیف مثبت دولت در حمایت از نفس شهروندان باشد تا افرادی به اعتقاد مهدور الدم بودن به اشتباه مرتکب قتل شهروندان بی­گناه نشوند و آیا  افرادی که از ابتدا عملشان مجاز است، مثل مأمور پلیس اگر به اعتقاد اینکه مجاز به تیراندازی به طرف فردی که او را یک تروریست فراری می پندارد و در واقع به اعتقاد مهدور الدم بودن کسی را مورد اصابت کشنده قرار دهند، بعد معلوم شود که او همان تروریست فراری نبوده آیا مشمول بند اخیر ماده ۳۰۳ می شوند؟ یعنی علاوه بر پرداخت دیه باید به تعزیر محکوم شود، یا حکم چنین اشخاصی از قاعده کلی مستثنی است؟ بالاخره آیا رویکرد قانون گذار قبلی که این نوع قتل را شبه عمد دانسته و مرتکب را فقط به پرداخت دیه محکوم می­کرد رویکردی صحیح بود؟ یا رویکرد جدید قانون گذار که علاوه بر پرداخت دیه برای مرتکبین چنین قتلی مجازات حبس تعزیری در نظر گرفته رویکردی صحیحی است؟ یا اینکه قانون­گذار باید با توجه به خصوصیت مرتکب در این نوع قتل از سیاست افتراقی تبعیت کند و افرادی را که فراتر از قانون خود را قاضی و مجری حکم می دانند اقدام به قتل شهروندان به اعتقاد مهدورالدم بودن می­کنند. مثل قتل­های زنجیره ای مشهد و کرمان با اعمال ضمانت اجرای مناسب از ارتکاب این نوع قتل­های ناشی از اشتباه جلو گیری کند، ولی افرادی که به مناسبت شغل و وظیفه خود به بعضی از اشخاص به اعتقاد مهدورالدم بودن یا مجازالرمی بودن شلیک می­کنند، حمایت کرده و در صورت اشتباه در هویت حتی از اعمال مجازات تعزیری که برای این نوع قتل ها  مقرر شده اجتناب نماید.
    باتوجه به مراتب مذکور و نظر به اینکه قانون گذار فقط در بحث امر آمر اشتباه مأموران پلیس را در صورت قابل قبول بودن رافع مسئولیت دانسته است و در خصوص اشتباه در شرایط عینی سایر عوامل موجهه جرم یا عوامل رافع مسئولیت کیفری که منجربه قتل می­شود، ساکت است ضروری است در یک تحقیق جامع به موضوع پرداخته شده و به ابهامات و سؤالات مذکور پاسخ داده شود.

ب) سؤالات تحقیق :